Иске Рәҗәп: бәйсез халык...

Һәр районның атаклы авылы була. Андый җиргә барганда җиңел дә, кыен да. Ни өчен җиңел – данлыклы авыл турында газета-журналларда күп тапкырлар язылган була, димәк, кабатланмаска кирәк. Спас районының Иске Рәҗәп авылында «тапталмаган тема»ларны эзләдек.

 
 

Авыл җирлеге башлыгы, безгә күрсәтү максатыннан, микрофон каршысына килеп игълан ясап алды.
 
«ХӘЕРЛЕ КӨН, ХӨРМӘТЛЕ АВЫЛДАШЛАР!»
Иске Рәҗәпкә килгәч тә, берен­че эш итеп, авыл җирлеге идарәсенә юл тоттык. Ярты гасырдан артык бер тапкыр да ремонт күрмәгән әлеге бина, тыйнак кына әйткәндә, безне ап­тырашта калдырды. Шундый зур авыл­ның үзәге мондый булырга тиеш түгел кебек. Безнең ни уйлаганыбыз йөзгә язылды, ахры, кул биреп күрешүгә, Иске Рәҗәп авылы җирлеге башлыгы Мансур Нугаев әйтеп куйды:
– Быел бу бинага капиталь ремонт ясалырга тиеш. Бу көнгә кадәр безгә чират җитмәде...
Буяулары кубып, тәрәзә рамнары ка­ралып беткән бинада авыл китапханәсе дә урнашкан икән. Фельдшер-акушер­лык пункты да биредә булган. Узган ел дәүләт программасы нигезендә, ае­рым ФАП эшләп куйганнар.
– Әгәр бу бинадан чыгып китсәк, ул ташландык хәлгә киләчәк. Монда иркен, рәхәт. Әле бит безнең авылның радио үзәге дә шушында, – дип дәвам итте җирлек башлыгы.
Иске Рәҗәпкә килгәнче үк, авылның үз радиосы барлыгын ишеттек. Бу ту­рыда ныклабрак сораштык:
– Авылга радио элемтәсе совет чорын­да ук килгән, – диде Мансур Нугаев. – Ике ел элек авыл буенча барлык чы­быкларны яңага алыштырдык. Ни өчен дигәндә, чыбыклар бик искергән, ят та­вышлар да керә иде.
– Ә нинди акчага алыштырдыгыз? – дим.
– Үзсалым акчасына. Без кеше башын­нан 1 мең сум җыябыз, 5 мең сум бу­лып кайта бит. Мондый мөмкинлекне кулдан ычкындырмаска кирәк. Әлеге программа кысаларында соңгы елларда шактый эш эшләнде: юллар каралды, башка бөтен кирәк-яраклар шул акчага кайтып кала.
Татар тотып карамыйча ышанмый бит, безгә радионың ничек эшләве кы­зык тоелды. Тәртибе болай икән: авыл радиосы тәүлек әйләнәсендә FM ешлы­гында эшли, җирле халык «Болгар» ра­диосын тыңлый. Бары аерым көннәрдә, кирәк очракларда, ешлыкка «үзләрене­ке» кереп ала. Авыл җирлеге башлыгы, безгә күрсәтү максатыннан, микрофон каршысына килде дә: «Хөрмәтле авыл­дашлар, үзсалым акчасын җыю дәвам итә. Зинһар өчен, бу эшне озакка суз­мыйк. Әле бирмәүчеләр шактый. Ба­рыгызга да матур көннәр, сәламәтлек теләп калам», – дип, тиз генә игълан ясап алды.
Зур бәйрәмнәр уңаеннан, юбилярлар­ны да шулай котлыйлар икән. Белдерү, игълан ясарга кирәк булганда да җитәк­челәр микрофон каршысына килә.
Авыл җирлеге идарәсе белән янәшә торган мәктәпкә дә кердек. Белем учагы зурлыгы белән әллә кайдан күзгә ташла­на. Биредә илле бала укый. Урта мәктәп статусы әлегә сакланган. Игътибарны иң җәлеп иткәне – монда һәр нәрсә үз урынында. Каршыда – хоккей тарт­масы, янда – ферма. Ферма дигәч, сорау туарга мөмкин. Баксаң, Иске Рәҗәп авы­лы мәктәбендә бүген дә хезмәт белән тәрбияләүне алга сөрәләр. Сарыклар, атлары бар. Берничә гектар җир дә – мәктәп карамагында. Яз башлануга, балалар җирдә казына. Дөрес, маллар­ның аерым караучысы бар. Бер кызык факт турында ишеттек: совет чорында, чөгендернең бер гектарыннан 550 цент­нер югары уңыш алган өчен, мәктәпкә «Москвич» машинасы бүләк иткәннәр. Хәер, әле 2013–2014 уку елында да ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы аларга «МТЗ-82» тракторы биргән.
– Безнең мәктәп Спас районында та­тар телендә белем бирә торган бердән­бер мәктәп, – дип каршы алды безне директор Илнур Фәйзиев. – Мактанып әйтү булмасын, мәктәпнең абруе зур. Ул элек тә шулай булган. Безнең мак­сат – шушы абруйны төшермәү.
«МИНЕ МӘКТӘП КЕШЕ ИТТЕ»
Мәктәптә авылның хөрмәтле кеше­се – Зиннәт ага Гыйззәтуллин белән таныштык. 95 яшен тутырса да, һаман яраткан эш урынында ул. Тарих укыту­чысыннан музей җитәкчесенә әйләнгән. (Мәктәп эчендә бик бай экспонатлы, авыл тарихы музее бар. Аны ике ел элек яңартып, заманча итеп ясаганнар). Тор­мышының иң кадерле вакыйгалары да мәктәп белән бәйле икән. Ветеран укытучы алар турында бәйнә‑бәйнә сөйләде:
– 1924 елның 7 ноябрендә Әлки районының Апак авылында туганмын. Әти берсеннән берсе кечкенә дүрт баласын калдырып үлеп китә. Аннан әни туган авылына – Иске Рәҗәпкә күченә. Бәхетсезлеккә, әни дә озак тормый – 1932 елны ул да дөнья куя. Апаны үз янында калдырып, без өч ир туганны бабай Димитровград шәһә­ренә балалар йортына җибәрә. (Иске Рәҗәп Ульяновск өлкәсенә терәлеп үк тора. – Авт.) Ни өчен дигәндә, ашарга юк, бабай карт, авыру була. Тик без анда озак яшәмәдек – авылга качып кайттык. Уку елы башлангач, безне Казанга – яңадан балалар йортына җибәрделәр. Әле дә истә – бөтен барлыгым белән чит җирдә, ят кешеләр арасында яшәргә теләмәдем.
Кыскасы, кечкенә Зиннәт теләгенә ирешә, урау юллар аша Иске Рәҗәпкә кайта, бер туганнарында яши башлый. Бабасы инде үлгән була. Тамак туйды­рыр өчен, ул көн саен иртән торып хәер сорашырга чыгып китә.
 

«Иске Рәҗәп мәктәбе мине кеше итте», – дип сөйләде безгә Зиннәт Гыйззәтуллин.
 

Мәктәп зурлыгы белән әллә кайдан күзгә ташлана.
 
– Тамак ач булса да, укуга кызыксы­нуым зур иде, – дип дәвам итте Зиннәт ага. – Бу урында мин Иске Рәҗәп мәктә­бе укытучылары турында әйтәсем килә: алар мине кеше итте. Ашату, эчертүдән башлап, өс‑башка кадәр карадылар. Иске Рәҗәп урта мәктәбенә бөтен тирә‑як татар авылларыннан килеп укыдылар. Тулай торагы да бар иде. Урта классларга күчкәч, мин дә шун­да яшәдем. 1941 елның маенда җиде классны бары тик «5» билгеләренә генә тәмамладым. Май аенда миңа мәктәп җитәкчелеге китапханә мөдире вазый­фасын тәкъдим итте. Сөенгәннәрем! Һич онытмыйм: йөз сум хезмәт хакы һәм ун кило он бирделәр...
Сугыш башлангач та, ятим бала ки­тапханәче булып эшли, хезмәт хакы ала. Дөрес, унынчыны тәмамларга өлгерми, унсигез яшь тулгач, аны армиягә ча­кыралар.
– Уку елын тәмамламасак та, безгә аттестатларны приказ нигезендә бир­деләр, – диде Зиннәт ага. – 1943 елның ноябрь азагы иде. Әле яшь, ныгымаган­нар, дип, Ерак Көнчыгышка җибәрделәр. Хасан күле янына эләктек. Казармаларда түгел, казып ясалган кечкенә генә зем­лянкаларда яшәдек.
Бишкә генә укыган малай биредә дә үзен яхшы яктан гына күрсәтә – бер­ничә сугыш коралы белән идарә итәргә өйрәнә ул. Шул рәвешле абруй казана. Сугыш беткәч тә, яшь солдатларны өйрә­тү белән шөгыльләнә. Хәрби хезмәтен тутырып кайтканда, капитан дәрәҗәсе бирәләр. Туган ягына әйләнеп кайткач, яшь капитан үзе өчен хәл итә – укытучы булачак. Читтән торып КДПИның тарих факультетына укырга керә. Һәм йөрәк кушуы буенча Иске Рәҗәбенә кайтып китә.
– Ул вакытта мине төрле җирләргә чакырдылар, – диде ветеран укытучы. – Әмма мин барысыннан да баш тарттым. Ни өчен дигәндә, әйткән сүзем бар иде: «Әгәр кеше булсам, шушы мәктәпкә кай­тып, гади авыл балаларына белем бирер идем. Иске Рәҗәп мәктәбе мине кеше итте. Бурычымны кайтарачакмын...»
Зиннәт ага әнә шулай гомер буена «бурычын» кайтара.
 

«Яңа техникадан канәгать без», – ди Зыятдиновлар.

 
ТРАКТОР ЯСАУНЫҢ НИЕ БАР?
Иске Рәҗәптә кечкенә трактор ясау «мода»да. Берсе артыннан берсе күреп, узышып ясый башлаганнар. Өч ай элек кенә «конвейердан төшкән» тракторны күрергә киттек. Аның хуҗасы, төгәлрәк әйтсәм, тудыручысы, инженер да, эретеп ябыштыручы да түгел, ә гади механиза­тор – Рафаэль Зыятдинов икән.
– Кул хезмәте кермәсен дип башлаган эшем иде, – диде хуҗа кеше. – Яз көне җир эшкәртермен дим. Җәй көне арбасы бар, печән ташырга әйбәт булыр...
– Хәзер авылларда күпләрнең мотоблоклары бар. Сез аны шуңа охшатып ясадыгызмы? – дим.
 

– Әйе, охшаган инде. Моторы да шун­дый ук көчәнешле. Тик мотоблокка ка­раганда моның белән эшлисе җиңелрәк, җайлырак дип күрәм.
Әйткәнемчә, Рафаэль абый механиза­тор. Күп еллар дәвамында ул колхозда «К-700» тракторын йөрткән. Лаеклы ялга чыккач, үзенә әнә шундый «дус» тапкан.
– Мондый трактор ясау өчен күпме вакыт кирәк булды? – дим.
– Өч ай эчендә ясадым. Эретеп ябыш­тыру җайланмаларын күптән сатып ал­ган идем. Хәзер бит кибеттә барысы да бар, болгарка, башкасы дисеңме. Тор­мыш иткәндә аларсыз булмый.
– Эшләтеп күрсәтегез әле, – дигәч, хуҗа кеше тракторы янына килде. Күз ачып йомганчы кабызды. Һәм егетләр җи­тезлеге белән техниканың утыргычына менеп утырды да кар эттерә башлады.
Трактор тавышына ишектән сөйкемле генә бер апа елмаеп чыкты: Рафаэль абыйның тормыш иптәше Рамилә апа икән. Ир белән хатын кырык дүрт ел бергә яшиләр. Өч бала тәрбияләп үстергәннәр. Балалары башлы‑күзле булган.
– Карт белән карчык инде хәзер, – диде хуҗабикә. – Агылый белән тагылый ке­бек, шулай бер-беребезнең артыннан калмыйбыз.
– Яңа техникадан канәгатьме сез? – дим.
– Әйе, әйбәт кенә эшләп торсын инде. Үзебез исән‑сау булыйк. Картая-картая физик эш эшләү авырлаша бит.
– Бәясе күпмегә төште? – дим, хатын-кызның акчаны санарга яратуын исәпкә алып...
– Моторын 15 меңгә сатып алды, тимер-томырларның да күбесе акчага алынган. Шул 30 мең сумнарга баскан­дыр.
«БЕЗ ФЕРМЕР ТҮГЕЛ»
Авыл җирлеге башлыгы авылның иң тырыш гаиләсенә алып керде. Гөл­нара һәм Алмаз Гатауллиннар күп итеп мал‑туар асрый. Хуҗалыкта баш саны егермедән дә ким булмый, ди. Атлар, сыерлар, үгезләр – барысы да бар.
– Бүгенге көндә савым сыерлары бишәү, – диде гаилә башлыгы. – Әле бо­заулыйсы сөтлебикәләребез дә бар.
– Кем сава? – дим.
Хуҗа кеше, елмаеп, хатынына ишарәләде.
– Үзем савам һәм бер дә авырсын­мыйм. Кышын кул белән, җәй көне аппарат белән савам, – диде Гөлнара ханым.
Бу урында шуны әйтим, ир белән ха­тын икесе дә рәсми рәвештә эшли: Гөл­нара – балалар бакчасы мөдире, ә Алмаз җылылык үзәге операторы.
– Ничек барысына да өлгерәсез? – дим.
– Өлгерәбез. Әниебез белән яшибез. Өй эшләре күбрәк анарда. Малларны ир-егетләр карый. Әле кечкенә улыбыз да яныбызда, сигезенчедә укый. Иртән чыкмый инде, ә мәктәптән кайткач, ике сәгатьләп маллар янында була. Бездә берәү дә эшсез тормый.
– Шулай, шулай, – дип сүзгә кушыл­ды янәшәбездә торган авыл җирлеге башлыгы Мансур Нугаев. – Бик ты­рыш гаилә. Балалары үсеп, шәһәргә киткәндә, машина, фатирны алып бирәләр...
– Булышабыз инде, фатирның бер өле­шен генә түләдек, – диде тыйнак кына хуҗа кеше. – Калганын үзләре булдыра.
– Ә ни өчен фермер булып теркәлми­сез? Дәүләттән грантлар алыр идегез, – дим ир белән хатынга.
– Без инде каралты-кураларны яңарт­тык, ферма төзү өчен дип грант ала ал­мыйбыз, – диде Алмаз.
– Дөресен генә әйткәндә, аның җавап­лылыгы да бар. Болай үзебезчә, тыныч­лап яшибез, – диде хуҗабикә. – Теләсәк, баш санын бишкә калдырабыз, теләсәк, арттырабыз.
– Бездә рәсми рәвештә теркәлгән фер­мерлар юк, – диде авыл җирлеге баш­лыгы. – Югыйсә мал тотучылар бик күп.
– Ник алай? – дип төпченәм.
– Теләмиләр. Бездә халык бәйсез бу­лырга ярата...
Гатауллиннардан чыгып, үзәк урамга таба барганда, юлда ике әбине очрат­тык. Күз алдыгызга китерегез, таякка таянган ике әби бер-берсенә каршы килә. Очраштылар да, көлешә-көлешә, кул бирештеләр. Бу күренешкә битараф булып узып китә алмадык, туктадык. Гомер буе шушы авылда яшәгән Наилә Билалова белән Саҗидә Вилданова икән. Берсе фермада, икенчесе фельд­шер-акушерлык пунктында эшләгән. Күршеләр. Көн саен шулай очрашалар булып чыкты.
– Көн дә чыкмасаң, бөтенләй аяксыз каласың, кызым. Физзарядка булсын дип йөрибез, – диделәр. Әле елмаеп фо­тога да төштеләр.
...Кайтырга чыккач, уйлап бардым: ул әбиләрне күрү очраклы булмады ши­келле. Тирәнрәк уйлап карасаң, бергә го­мер иткән әлеге күршеләр кебек, биредә халык та бер-берсенә ярдәмләшеп яши. Тормышка юмор белән карый беләләр, урау юлларны җиңел генә узалар. Ә бу – иң кыйммәтлесе.
 


«Бездә берәү дә эшсез тормый», – диләр Гөлнара һәм Алмаз Гатауллиннар.
 

Наилә Билалова белән Саҗидә Вилданова – күршеләр. Көн саен шулай йөрергә чыгалар.
 

ТАРИХ БИТЛӘРЕННӘН
– Иске Рәҗәп авылы – Чулман аръ­ягында урнашкан иң борынгы татар авылларының берсе. Аның тирәсендә Болгар һәм Алтын Урда чорына кара­ган берничә авыл урыны һәм шәһәр­лек бар. Авыл эчендә – борынгы авыл урыны һәм зират. Зираттагы бер таш­та Рәҗәп исеме укыла. Җирле халык авылның килеп чыгышын да Рәҗәп бабай исеме белән бәйли.
Тарихи чыганакларда Рәҗәп авылы башта Бәрән дип бирелә. Танылган эпиграфист һәм этнограф Һарун Йо­сыпов «Бәрән» атамасын Ибн Фад­лан искә алган бәрәнҗәр кабиләләре белән бәйли. Ул Иске Рәҗәпне борын­гы болгар кабиләләренең тәүге килеп урнашкан урыны булырга мөмкин, дип тә искәртеп үтә.
Документлардан күренгәнчә, 1675 елда Иске Рәҗәптә мәчет була. Аның даны бөтен тирә-якларга та­ралган.
Җәмил Мөхәммәтшин, төбәк тарихын өйрәнүче.
 
 
 
Фото: Лилиана Вәлитова