Кошлар тавына сәяхәт

Республикабызның үзенчәлекле, бай тарихлы авылларын барлауны дәвам итәбез. Бу юлы Апас районының Коштаулы авылына юл тоттык. Җәй бит, табигатькә якынрак буласы килә. Ә мондый исемле авылда, һичшиксез, табигать тә гүзәл, кошлар да үзгә булырга тиештер кебек. Өметләр акланырмы? Киттек.

«ҖЕНАЗАҢ ШУШЫ ЙОРТТАН ЧЫКСЫН»
Коштаулы – аңлатмасы гади: кошлар тавы. Авыл урыны гомер­гә сазлыклы, күлле булган. Шуның өчен биредә кошлар да күпләп яшә­гән. Әле кошларның да ниндие!
Биредә Аккош күле бар. Шунда ел саен аккошлар, каз-үрдәкләр килеп бала чыгарган. Җәй җит­те исә күл буе авылның иң ма­тур, иң сихри урынына әйләнгән. Ни өчен үткән заманда язам, чөнки бүген бу әкияти могҗиза юк инде. Сәбәбе турында авылның иң үт­кен, абруйлы кешеләреннән санал­ган Мәгъфирә апа Хәмидуллина сөйләде:

– Коштаулыда тудым, үстем, картайдым. Тиздән 93 яшь тула. Мин белгәннән бирле Аккош күленнән, авылның яше‑карты су ташыды, шунда ял итте. 1965 елда Коштаулыга күрше Килдураз авылыннан сөт‑май заводын кү­череп куйдылар. Заводтан чыккан бар пычрак һәм кислоталы су күлгә агып төште. Хәтта күл янына ки­леп булмый башлады, зәһәр бер ис килә иде. Балыклар гына түгел, бака һәм башка тереклек ияләре дә һәлак булып бетте. Ә аккошлар, каз-үрдәкләр турында әйтеп тә торасы юк. Сөт‑май заводы берничә ел элек ябылды, тик күл дә корыды инде. Бичаракайларым, хәзер дә берничә аккош ел саен килеп, күл буенда йөри‑йөри дә очып китәләр икән. Алар мөгаен безнең күлдә үскән кошлардыр.

Мәгъфирә апа авырлыклар күп күрсә дә әле яшәү дәртен, тор­мыш егәрлеген югалтмаган, заман­ча фикерли. «Сезгә бер дә 93 яшь­не биреп булмый» – дигән идем: «Балалар хәсрәте булмаса, мин әле кызлар кебек йөгереп йөрер идем»,-дип җаваплады ул. Өч ул, бер кыз үстергән әбиебез. Дүрт баласы да бү­ген җир куйнында ята икән. Кызы илле ике яшендә, уллары алтмыш яшькә җитеп, бер‑бер артлы дөнья куйган.

– Балаларым кинәт вафат булды, йоклап яткан җирдән, – дип сөйләде ана. – Әле минем бәхеткә Раушания киленем булган. Әнкәле-кызлы ке­бек 33 ел гомер итәбез. Бик акыл­лы, сабыр ул. Мин электән шундый үткен булдым. 1943 елдан 1950нче елларга кадәр комбайн йөрттем, эшне ир, хатынныкына бүлмәдем. Улларыма карата исә кырыс идем, эшсез тотмадым. Аллага шөкер, баһадирлар үстердем. Дәрәҗәле җирләрдә эшләделәр. Гомерләре генә кыска булды.

Хәмидуллиннар гаиләсе гармун­чылар нәселе. Мәгъфирә апаның дүрт баласы да гармунда уйный бел­гән. Сабантуй, башка бәйрәмнәрдә аларның нигезендә таң атканчы гармун тавышы тынмаган. Аларны әбинең тормыш иптәше Хәкимулла абый үзе ясаган. Авылның атаклы гармун остасы булган ул. Бүген дә йортта Хәкимулла абый ясаган гармун саклана. Оныклар аны иң кадерле ядкарь итеп саклый. Гармун дигәннән, 1970нче елларга кадәр Коштаулыда 70 процент ир‑егет әлеге уен коралында уйный белгән.

Төп йортка килен булып төшкән Раушания апа тормыш иптәше Рамил Хәмидуллин белән ике ул үстергән. Малайларның икесе дә башлы‑күзле булып Казанда яши. Гаилә башлыгы Рамил абый гомере буе Апас полиция бүлегендә эшләгән, полковник дәрәҗәсенә күтәрелгән. Әле күптән түгел ирен җирләгән Раушания апа сабырлык­ның серен менә нидә күрә:
– Гомер буе каенана белән яшә­дем. Әни үткен, нык холыклы, шуңа карамастан, без сүзгә килеп, ачула­нышып яшәмәдек. Хәтерлим, никах көнне үз әнием: «Мулла укыганда: «Җеназам шушы нигездән чык­сын иде, дип теләп утыр», – диде. Безне ирне ир, каенана, каена­таны хөрмәт итәргә өйрәттеләр. Шул киңәшләрне тотып гомер уз­дырдык. Әни белән икәү генә торып калдык. Ул миңа терәк тә, дус та, исән‑сау була күрсен...

ТАРИХИ КӨНДӘЛЕК
Шуңа игътибар итәм: хәзер күп авылларның үз китабы бар. Кайдадыр аны шул авылда яшәүче, каләме булган шәхес язган, кайсы­дыр җирдә аерым бер кеше акча түләп эшләткән. Коштаулының да затлы, 680 биттән торган, авыл­ның тарихын, бүгенгесен яктырткан үз китабы бар. Аны шушы авылдан чыккан, бүгенгесе көндә Казанда яшәүче эшкуар, «Апас» якташлык җәмгыятенең вице-президенты Наил Галиуллин яздырган.
– Наил абый кебек кешеләр авыл­да тагын берничә булса, бер кай­гы да күрми яшәр идек, – диде Коштаулы җирлеге башлыгы Хәҗәт Сабиров. – Ярдәм кирәк очракта аңа әйтәбез, беркайчан кире как­мый. Үзе дә ата‑ана нигезенә атна саен кайтып йөри. Колхозлар та­ралгач, авыл мескен хәлгә төште. Сабантуй үткәрергә, башка эшләр­гә дә бер тиен акча юк. Шуңа күрә иганәчеләр эзлибез, әле алар бар. Соңгы елларда эшләнгән кое, күл, зират йорты – барысы да белдекле эшкуарлар, мәрхәмәтле авылдашлар ярдәме белән булды.

Авыл тарихы китабын язарга алынгач, могҗизага тиң дәфтәр­гә тап булалар. Баксаң, 1925 елда Коштаулыда туган, шунда үскән, 1967 елда Казанга күченгән фрон­товик-хезмәт ветераны Әнәс Мәх­мүтов, туган авылы тарихына ба­гышлап, 622 битле көндәлек язып калдырган. Каян башына килгән, ничек шуның кадәр мәгълүмат җыя алган, авылдашлары хәзер дә соклана, гаҗәпләнә. Әнәс абый көндәлегендә шундый юллар бар:
«Коштаулы 1700нче елларда бар­лыкка килгән дип фаразларга була. Архив документларында шундый саннар бар. Авыл элек Тәтеш өязе Килдураз волостенә кергән. Ре­волюциядән соң Апас районына кушылган.
Кызганыч, элеккеге кулъязмалар сакланып калмаган. Бабайлар сөй­ләве буенча, авыл бу урында булма­ган. Ә моннан ерак түгел Килдураз авылы белән ике арада Чуертау дигән таулы урын бар. Менә шун­да берничә гаилә яшәгән, дип сөй­лиләр. Моның булуы бик мөмкин. Бу урында элекке савыт‑саба ватыклары, таба кисәкләре табылган.
Авылның төньяк-көнбатышында «Дүрт үле» чокыры бар. Телдән-телгә күчеп килүче риваятьләргә караган­да, бу җирдә дүрт гаилә яшәгән. Бер­вакыт, Чуертауда яшәгән кешеләр килеп, боларны үтергәннәр. Һәм бу җиргә үзләре хуҗа булганнар. Авыл белән чокыр арасында әле дә ка­берлекләр бар. Аның тирәсе тотын­маган, шулай ук сукаланмаган да».
Әнәс бабай көндәлегендә Аккош күлен дә бик матур тасвирлый. Ак­кош көтүе, шундагы бакалар «хоры», таллык, камышлыклар – балача­гының иң ямьле чоры дип атый. Коштаулыда коелар, күлләр күп бул­ган. Заманында авылны кеше аяк басмаслык сазлыклар чолгап алган. Боларның барысы хакында да Әнәс абый бәйнә‑бәйнә язган. Хәзер авылда ул сазлыклар юк инде, ә менә коелар сакланып калган. Та­гын бер үзенчәлек: биредә бер‑ике метр җирне казысаң су чыга. Чын­лап та, авыл сазлыклы урынга ур­нашкан икәненә инанасың.
Коштаулыда бүген 277 кеше яши, 153 хуҗалык исәпләнә. Бар­лык татар авылларындагы про­блема монда да бар: яшь гаиләләр авылда бик калмый. Сәбәбе – әлеге дә баягы эшсезлек, башка пробле­малар. Коштаулыда белем йорты юк, малай-кызлар күрше Килдураз төп белем бирү мәктәбенә йөреп укый. Бәхеткә, балалар бакчасы бар, анда унлап сабый йөри икән. Шулай ук мәдәният йорты, мәчет, кибет, китапханә эшләп килә. Авыл кешесе шуңа сөенә.
ЧАРДУГАН ЯСАУЧЫ ИМАМ
Коштаулыда халык гади, ачык. Кайсы гына йортка керсәң дә, чәйгә кыстыйлар. Күбесенең бакчасы, ишегаллары чәчәккә күмелгән. Һәм иң сөендергәне, бәлки, гаҗәпләндергәне дияргә кирәк: халык дөресен сөй­ли. Бер проблемаларын да яшереп калмыйлар. Хәтта авылның имамы Ислам хәзрәт тә хәлне ни­чек бар, шулай бәян итте.

Ислам Гыймадиев дин­гә яшьли килгән. Кошта­улыда мөселман туе уз­дыручы беренче кеше ул. 2003 елда Ислам динен кабул итүнең 1000 еллыгы исемен­дәге мәдрәсәне тәмамлаган. Авыл­да аның абруе бик зур. Кем белән генә сөйләшсәң дә, «безнең Ис­лам» диләр. Гәрчә авылның имамы башкача уйлый икән:
– Бер‑ике тапкыр муллалыктан китәргә дип тә караган идем, – ди Ислам Гыймадиев. – Җибәр­мәделәр. Юк, миңа мәчеткә бару, мәетләрне күмү авыр түгел. Тик авыл имамы башка эшләрне дә алып барырга тиеш, дип уй­лыйм.
– Ә тагын нинди эшләр? – дим.

– Мәчеттә балаларга дин гый­леме дәресләре укыту, иң беренче чиратта, мулла өстендә булырга тиеш. Шулай ук авылда яшәүче авы­рулар янына барып хәлен белеп, сәламәтлеге өчен дога укып кай­тса да, яхшы бит. Сырхау кешенең дә күңеле, доганың да шифасы булыр иде. Дөрес, мин болар­ны кайчандыр эшләдем, бала­ларга дин гыйлеме дә өйрәт­тем. Ә соңгы елларда бу эшләр белән шөгыльләнергә вакытым юк. Кызганычка каршы, дөнья мәшәкатьләре шактый. Шунсыз булмый, тормышны алып барырга кирәк. Хатыным белән өч ул үстерәбез. Балалар әле мәктәптә укый. Аларны аякка бастырасы бар. Үзегез беләсез, муллаларга хезмәт хакы түләнми.

Ислам Гыймадиев җиде ел элек шәхси эшмәкәр булып теркәлгән. Шул елны үгезләр үстерү өчен дәүләттән кайтарылмый торган 58 мең сум субсидия алган. Бүген дә әлеге шөгылен ташламаган: кечкенә үгезләрне үстереп сата. Авыл мулласының тагын бер шө­гыле бар: тимердән чардуганнар, капкалар эшли. Тимер эретеп ябыштыру өчен, бөтен җиһазны үз куллары белән ясаган:
– Безгә бит кредитлар алырга ярамый, риба, – дип сөйләде Ислам хәзрәт. – Шуңа күрә кайда нәрсә аунап ята, арзангарак бирәләр, алып кайтам. Әтием гомер буе тракторда, комбайнда эшләде. Аннан калган иске тимер-томыр­лар да бар. Шуларны эшкә җигәм. Менә бу эретеп җыю җайланмасы­ның моторын гына сатып алдым.



– Тимер эше белән ничек мавы­гып киттегез? – дим.
– 2000нче елларда Апас мөх­тәсибәтендә эшләдем. Ә аннан бер һөнәр булсын дип, Апас аграр көллиятенең эретеп-ябыштыру факультетына укырга кердем. Укып бетергәч, районның металл җыю базасына эшкә урнаштым. Тик 2010 елда ябылды ул. Шун­нан озак уйлап тормадым, эретеп ябыштыру эшенә керештем.
Чардуганнарның бәясе 4–8 мең икән, ничек эшләвенә карап. Биек, челтәрләп ясаганы кыйммәтрәк йөри. Ә тимер капкалар, кую белән бергә 50–60 мең сум. Бизәкләрен, төсен Ислам абый заказ бирүченең теләгенә карап эшли.
– Чардуган, капкаларны үзегез генә эшлисезме? – дим.
– Төрлечә була, улларым да бу­лыша. Эш күп булганда хатынның абыйсы, кияүне чакырам. Күршем кереп булыша.
Ислам Гыймадиев белән бик озак сөйләштек. Дин дип кыч­кырып йөреп, кемнедер сүгүче муллалардан түгел ул. Дөньялыкны да, динне дә алып бара ала торган гаять гыйлемле имам ул. Авыл­дашларына үз мисалында дөрес яшәүнең юлын күрсәтә. Мондый имамнар күбрәк булса, авыл мә­четләре буш тормас иде.

ИКЕ ЙОРТНЫҢ БЕРСЕНДӘ ТРАКТОР!
Бу авылның хатын-кызлары үткен. 93 яшьлек Мәгъфирә ападан башлап, яшь кызларга кадәр. Клуб мөдире Тәскирә апа Хафизова, хуҗабикә Фа­дия апа Усманова хуҗалыкларын карап чыктык. Унлап баш мөгезле эре терлек кенә асрыйлар. Йорт-җир­ләре ялт иткән, бакчада ни генә үсми! Кайчан барысына да өлгерәләр, та­маша!


Коштаулыда тагын бер нәрсә шак­катырды: монда һәр ике йортның берсендә кечкенә ясалма трактор бар. «Ока», «Лифан» моторы булса, калганын җыю бер ни түгел икән. Мини-тракторларны авылда бе­ренче булып Ильяс Галиев ясаган. Җирле Ломоносов яки Исаак Нью­тон ул биредә. Уйлап табучының үзе белән танышып булмады, Ка­занга эшкә киткән чагы туры кил­де. «Замана техникасы» турында Ислам абый Гыймадиевтан со­раштык. Ул да ишек алларындагы мини-тракторын үзе ясаган:

– «Ока» моторыннан ясаган трак­тор ягулыкны күбрәк ашый, шуңа мин «Лифан»нан эшләдем. Ишек алдында әллә ничә еллар череп яткан берәр техника булса җитә инде. Шуның әйберләрен алып трак­тор әвәләргә була. Дөрес, кайбер детальләрне сатып алырга да туры килә. Безнең авылда хәзер шун­дый мини-тракторларны ясап сата башладылар, бәясе 50–60 мең сум. Бик җайлы ул, машина йөртү танык-лыгы да кирәкми, җир эшкәртәсең, печән чабасың, кирәк җиреңә бара­сың. Минем күбрәк аңарда малай­лар йөри. Болыннан печән алып кайталар.

Ильяс Галиев кечкенәдән уйлап табучы булган. Үсмер чагында ук, сыйныфташ малайлары белән, яшәгән йортларына радио чыбы­гы сузган. Малайлар бер-берләре белән шулай аралашкан. Ул чагын­да әле йортларга телефон кертү ту­рында сүз дә булмаган. Кызганыч, Ильяс абый шул юнәлеш тә укырга кермәгән. Кем белә, бәлки берәр танылган инженер яки физик туар иде. Хәер, өмет бар әле: Коштау­лы үсмерләренә техника «җене» кагылган. Әти, абыйларына ия­реп, трактор җыялар, техника төзәтәләр. Хәзер талантны ачар­га мөмкинлекләр күбрәк, югалып калмаслар...