Түбән Майна: тарихлы халык

МӘГАРӘ «ХУҖАСЫ»

Түбән Майнада 245 кеше яши, 76 ху­җалык бар. Авылга килгәч тә, Рафик Насыйров янына юнәлдек. Ни өчен дигәндә, беренчедән, ул туган авылы тарихын өйрәнгән, биредә яшәүче һәр нәселнең диярлек шәҗәрәләрен төзегән кеше. Икенчедән, Түбән Майна урта мәктәбе директоры, өченчедән, авыл мәчете имамы... Хәер, болай «беренчедән», «икенчедән» дип бүлеп карау дөрес тә түгелдер, чөнки Рафик Гомәрович үзе алай бүлми. Аның өчен һәр эше беренче урында.
– Бер эш белән шөгыльләнгәндә, икенчесеннән ял итеп торам, – диде Рафик Гомәрович. – Вакытны дөрес бүлә белсәң, алар бер-берсенә кома­чауламый.
Аның белән без мәчеттә күрештек, чөнки намаз вакыты җитеп килә иде. Түбән Майна мәчетенә егерме биш ел икән. Күптән түгел зурлап гыйбадәтханә­нең юбилеен билгеләп узганнар.
– Бирегә килегез, бу минем мәгарәм. Әбугалисина кебек монда утырам, – дип, шаяртты Рафик Гомәрович.
Әңгәмәдәшемнең «мәгарәсе» мәчет эчендәге бер почмак икән. Анда шкаф тора, киштәләрдә – китаплар. Дини эчтәлектәге китаплар белән бергә, дөньявилары да бар. Монда шулай ук иске кулъязмаларны, бер‑ике гасыр элек басылган китапларны да күрергә була. Аларның күбесе гарәп‑фарсы те­лендә.
– Алар шушы җирләрдә яшәгән халык кулында булган китаплар, – диде Рафик Гомәрович. – Әле бу җыелган әдәбиятның барысы да түгел, бер өлешен Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм му­зыкаль мирас үзәгенә илттем.
– Халыкта шулкадәр борынгы китап булганмы? – дим гаҗәпләнеп.
– Әйе, бу бит бер безнең авылдан гына түгел, ә якын‑тирә авыллардан да. Укып карагыз әле, дип кешеләр үзләре алып килә. Нигездә болар дини эчтәлектәге ки­таплар, араларында шәкерт дәфтәрләре дә җитәрлек. Безнең якта халык белемле, динле булган. Менә бу китаплар – шуның ачык мисалы.
 

– Авылда яшәүче дүрт гаиләнең шәҗәрәсе генә юк монда, – диде Рафик Насыйров.
Түбән Майнаның мәчете үзенчәлекле: биредә музей почмагы бар. Анда авыл­ның тарихын чагылдырган картадан (1700 нче елларга караган) башлап, мәчет үткәненә кагылышлы документларга кадәр тупланган.

– Дин сабагына мәчеткә балалар килә, – дип сөйләде Рафик Гомәрович. – Алар әлеге документларны үз күзләре белән күрә, тотып карый ала. Шул рә­вешле ата-бабаларының кем булуын, туган авылларының үткәнен беләләр.
Биредә тагын бик мөһим документка тап булдык – авылда яшәүче кешеләр­нең нәсел шәҗәрәләре. Рафик Гомәро­вич, архивларда утырып, кайчандыр Түбән Майнада яшәгән кешеләрне барлап кына калмаган, ә шәҗәрәләр­не зур китап-календарь форматында эшләткән дә.
– Авылда яшәүче дүрт гаиләнең генә шәҗәрәсе юк монда, – диде тарихчы. – Аларны эшләп бетерәсе бар.
– Архивларда утырырга ничек вакыт табасыз? – дим.
– Каникулда эшлим. Өйдәгеләргә: «Мин ялга киттем», – дип әйтәм. Чынлап та, тарихи документлар өйрәнү минем өчен ял. Хәзер бит күпләр нәселе белән кызыксына башлады. Шәҗәрә төзеп би­рүемне сорап, күрше‑тирә районнардан да киләләр. Бүген инде без туган якны өйрәнү үзәге кебек эшлибез.
 


Ул көнне хәтта рольләребезне дә алыштык – укучыларның сорауларына без, журналистлар, җавап бирдек.
 
 
ЗЫЯЛЫ НӘСЕЛ ДӘВАМЧЫЛАРЫ...
Түбән Майна мәчетеннән чыккач, урта мәктәпкә юнәлдек. Рафик Гомә­рович кисәтеп куйды:
– Мәктәпкә кермичә китә күрмәгез. Анда сезне укучылар көтә...
Чынлап та, балалар безне көткән. Алай гына да түгел, хәтта рольләре­безне дә алмаштык – укучыларның со­рауларына без җавап бирдек. Мәктәп укучыларына бар да кызык: татар жур­налистикасыннан башлап, «Татарстан» журналының аерым сәхифәләренә кадәр. Эчкерсез балаларның акыллы күзләрен күрү, җылы сүзләрен ишетү, йөрәккә май булып ятты.
Түбән Майна урта мәктәбендә 55 уку­чы белем ала икән. Рафик Гомәрович үз мавыгуын балаларга да йоктырган – укучылар тарих белән чын-чынлап кы­зыксына. Мәктәп коридорында ук му­зей почмагы булдырганнар. Анда шушы җирләрдә табылган эш кораллары, кайчандыр халык кулланган көнкүреш кирәк-яраклары, шәкерт дәфтәрләре – барысы да хасиятләп урнаштырылган. Тагын шунысы игътибарга лаек: кайсы гына укучыдан сорасаң да, ата-баба­сының нәсел шәҗәрәсен белә. Хәер, мәктәптә укыган балалар гына түгел, өлкәннәр дә үз нәселе тарихыннан хәбәрдар икән. Үрнәк алырлык күркәм күренеш.
Авылның мөхтәрәм кешеләре белән дә таныштырдылар безне. Бүген инде лаеклы ялда булган укытучылар янына киттек. Асия һәм Рафыйк Исмәгыйлов­лар күп еллар Түбән Майна урта мәктә­бендә укыткан. Аларны шушы мәктәп таныштырган да, кавыштырган да.
– Түбән Майна мәктәбенә бер елга дип кенә дип килгән идем, – дип сүзен башлады Асия апа. – Ашыйсы ризыгым биредә булган икән. Рафыйк белән ка­вышуыбыз шактый тиз булды – август азагында таныштык, ноябрьдә өйлә­нешеп тә куйдык. Алла теләсә, гаилә корганыбызга быел илле ел була. Ике ул үстердек.
Яшь гаилә Түбән Майна мәктәбендә озак эшләми, бер елдан соң Чаллы­га чыгып китәләр. Гаилә башлыгы шәһәрдәге фәнни-тикшеренү инсти­тутына эшкә урнаша, Асия апа исә бәби ялына китә.
– Яшь вакытта романтика, яхшырак тормыш эзлисең бит, – диде Рафыйк абый. – Без дә шулай яшьлек кайнар­лыгы белән бәхет эзләп чыгып киттек. Шәһәр кешеләре буласыбыз килгәндер инде. Чаллыда озак яшәмәдек, туганнар янына – Ташкентка киттек. Бу 1971 ел иде. Баруга фатир бирделәр, эшкә ур­наштык, мин – мәктәпкә, Асия балалар бакчасына. Без булмаган җирдә генә яхшы шул – Ташкентта тормыш монда­гыдан начаррак булды. Гел төрле сынау­лар үткәрәләр, җир тетри... Җитмәсә, Кытай белән ике арада низаг башланды. Кечкенә улыбызны алдык та кире туган якка кайтып киттек.
Исмәгыйловлар менә шулай нужа шулпасы чөмереп, Аксубайга әйлә­неп кайта. Тик Түбән Майна мәктә­бендә инде урын булмый, дөресрәге, яшь гаиләне кире эшкә алырга телә­миләр.
– Мәктәп директоры безнең авыл­дан китүебезне бер дә теләмәгән иде, – диде Асия апа. – Калыгыз дип, кат‑кат үгетләде. Рафыйк белән хәтта сүзгә дә килделәр.
Менә шуның өчен яшь гаилә район­ның башка мәктәпләрендә эшли. Ә бер­ничә елдан мөгаллимнәр яңадан тәүге эш урыннарына әйләнеп кайта. Дөрес, Асия апа мәктәпкә түгел, балалар бак­часына урнаша.
– Безнең әти белән әни авылның дәрәҗәле кешеләре иде, – дип сөйлә­де Рафыйк абый. – Икесе дә кырык ел Түбән Майна мәктәбендә укыттылар. Без җиде бала үстек, алтыбыз югары белемле, беребез техникум тәмамлады. Олы абый Роберт техник фәннәре кан­дидаты иде. Ни кызганыч, гомере кыска булды. Әти‑әни исеменә тап төшермә­дек, Аллага шөкер. Инде безнең балалар да шулай матур итеп яши белсеннәр. Бөтен теләк шул.


Мәктәпнең кори­дорында ук му­зей почмагы булдырганнар.
 

Асия һәм Рафыйк Исмәгыйловларның гаилә корып яши башлауларына 50 ел була.
 


 

– Түбән Майнадан киткәнгә егерме елдан артык вакыт узса да, атна саен диярлек монда без, – диде Рәшит Сабиров.
 
 
ИҢ ТЫРЫШ КЕШЕЛӘР
Түбән Майна авыл җирлеге башлыгы Энҗе Хөснуллина авыл өчен күп хезмәт куйган тагын бер гаилә белән таныш­тырасыбыз килә дип, кисәтеп куйган иде. Озакламый Исмәгыйловлар йор­тына Алсу һәм Рәшит Сабировлар килеп җитте.
– Шушы кеше ун ел эчендә авылны аякка бастырды, газын да, суын да керт­те, – диде Рафыйк абый, кунакның иңенә кагып.
– Республикада беренче булып полиэтилен торба белән газ керттек, – диде тыйнак кына Рәшит Салихович. – Газ торбаларын Биләрдән колхоз көче белән тарттык. Район авыллары арасында Түбән Майнага икенче булып газ җибә­релде. Бер җәй эчендә су керттек. Шуның өчен махсус трактор алдык. Сиксәненче еллар уртасы иде. Колхозыбыз әле яңа гына аерылып чыккан, техник базабыз да юк. Алланың рәхмәте белән менә шундый зур эшләр башкарылды.
– Мин шуны өстим әле: газ кергән вакытта колхоз хисабыннан һәр йортка газ мичләре тараттылар, – диде Энҗе Хөснуллина. – Ул заманда гади халык өчен бик зур ярдәм булды ул. Тагын әле дистәгә якын таш йорт салынды. Акчаның яртысын хуҗа үзе, яртысын колхоз бирде.
– Колхозның шуларны эшләргә матди мөмкинлеге бар идеме? – дим элеккеге рәискә.
– Булган инде. Санаулы вакыт эчендә алдынгы колхозлар рәтенә күтәрелдек. Түбән Майнада халык тырыш, бөтен сере шунда. Алар кебек кешеләр Аксу­байда бүтән юк, минемчә. Ире-хатыны бөтен эшне җигелеп тарттылар. Бер генә мисал – сыер савучылар көтү көтәргә дә үзләре чыкты. Мине бу авылга колхозны аякка бастырырга дип җибәрделәр. Хәтерлим, беренче тапкыр җыелыш җыйдык. Таныштык, сөйләштек. Җые­лыш тәмамланганнан соң халык дәррәү: «Борчылмагыз, бергә эшлибез», – диде. Моны ишеткәч, күңелгә җылы керде. Авыл халкы белән килешеп эшләмәсәң, җитәкче үзе генә әллә ни майтара ал­мый. Хәер, колхоз эшендә генә түгел, бөтен җирдә шул ул.
Рәшит Сабиров Исмәгыйловларга еш килгән. Сәбәбе – гаилә башлыгының әтисе – авылның аксакалы Хәлиулла бабай белән мәчет салдырганнар.
– Безнең әти бик актив кеше иде, – дип сөйләде Рафыйк Исмәгыйлов. – Сүзе дә үтте. Лаеклы ялга чыгып, мәктәптән киткәч, муллалык эшен алып барды. Колхоз рәисе төзү кирәк-яракларын караса, әти, ярдәм сорап, төрле җитәк­челәрнең ишеген шакыды. Чаллы, Казан калмады...
– Мәчетне күмәк көч белән төзедек, – дип сүзгә кушылды Рәшит Салихович. – «КАМАЗ»лар белән кирпечне алып кай­туга, авыл халкы аны бушатырга чыкты, төн димәделәр, көн димәделәр…

Тик гөрләп торган колхоз акрынлап тарала. Сәбәбе – әлеге дә баягы, авыл­ларга инвесторларның килүе. Ул вакытта инде Рәшит Салихович гаиләсе белән Түбән Майнадан киткән була. Тәҗрибәле җитәкчене 1997 елда районга «Сельхоз­техника» директоры итеп күчерәләр.
– Түбән Майнадан киткәнгә егерме елдан артык вакыт узса да, атна саен диярлек монда без, – диде Рәшит Са­лихович. – Үзләре дә чакыра, үзебез дә киләбез. Гомернең бер матур чаклары монда узган бит, балалар да биредә үсте. Төпчек кызыбыз Түбән Майнада туды. Туган авылым булмаса да, гел телдә, күңелдә ул...
БҮЛӘККӘ – УМАРТА?!
– Авылда гел зыялылар гына яшиме әллә? Берәр җир кешесе белән дә таныша­сы килә, – дигәч, Энҗе Хөснуллина безне Туктамышевлар гаиләсенә алып китте. (Ни хикмәт, җир кешесе дигәнебез дә укы­тучы булып чыкты!) Роза һәм Рифкать Туктамышевлар икесе дә Түбән Майна­ныкылар. Бик яшьли (18-20дә!) гаилә кор­ганнар. «Армиядән кайтуга өйләндем», – ди гаилә башлыгы. Дүрт бала тәрбияләп үстергәннәр.
– Чын фермер булсаң, мәктәп эшен ташларга кирәк. Ә миңа үз һөнәрем – укучылар белән эшләве ошый, – ди Рифкать Туктамышев.
– Чын фермер булсаң, мәктәп эшен ташларга кирәк. Ә миңа үз һөнәрем – укучылар белән эшләве ошый, – ди Рифкать Туктамышев.
 
Рифкать Туктамышев Түбән Майна урта мәктәбендә химия, биология укыта. Моннан тыш умартачылык, терлекчелек, игенчелек белән дә шөгыльләнә.
– Илле баш умартам бар, – диде хуҗа кеше. – Корт оялары урманда тора. Җәен шунда яшим, дисәм дә була. Бал кортла­ры аерганда яннарында тормасаң, очып китәләр. Кортларны рәсми рәвештә теркәдем, паспортлары бар. Бу шөгыль нәселдән – бабайлардан килә. Башка чык­кан балаларына әти‑әни бер‑ике оя умарта бирә торган булган, миңа да әти берничә баш умарта бирде. Безнең бабай умарта­чыга укыган, ул документ әле дә саклана.
Илле оя корттан башка, Туктамы­шевларның 18 гектар җирләре дә бар: үзләренең пай җирләрен эшкәртәләр. Иген, печәнне урып‑җыю өчен бар­лык төр техниканы да сатып алганнар. Ике савым сыеры, алты үгез – малларга дигән азыкны тулысынча үзләре үстерә, әзерли.
– Бер дәүләт программасында да кат­нашмадым, грант та алмадым, – диде Рифкать Туктамышев. – Чын фермер булсаң, мәктәп эшен ташларга кирәк. Ә миңа үз һөнәрем – укучылар белән эшләве ошый.
Әтисе янында йөргән Әминәгә күз са­лам, бик сөйкемле кыз. Түбән Майна урта мәктәбенең сигезенче сыйны­фында укый. Иҗат белән кызыксы­на икән, шигырьләр, мәкаләләр яза. (Мәктәптә очрашу вакытында безнең белән иң актив аралашкан укучылар­ның берсе ул иде).
– Әминәне кырыкка җиткәндә алып кайттык, – диде Роза Туктамыше­ва. – Төпчек бала тәмле була диләр, чынлап та шулай икән. Бик йомшак, «әти-әни» дип кенә тора. Яшебез ил­ледә булса да, авылның яшь гаиләсе булып саналабыз әле, балигъ булма­ган балабыз бар бит. (Көлә.) Дөресен әйткәндә, бик авыр күренеш – авылда яшьләр юк дәрәҗәсендә. Безнең чор­да бер төркем яшьләр авылда калды. Мисал өчен, Рифкатьләр классыннан дүрт ир бала, безнең класстан ике кыз туган авылдан китмәдек. Бергәләп ба­лалар үстердек, төрле бәйрәмнәр оеш­тырдык. Безгә кадәр булган гаиләләр дә шулай бер төркем булып яшәгән. Ни кызганыч, дилбегәне калдырыр­га бездән соң андый яшь гаиләләр бик юк. Яшьләргә бергә‑бергә яшәү кызык, балалар да үзара дус була, ата-аналар туганнар кебек яши. Кайгыда да, шатлыкта да дигәндәй... Һәрхәлдә без шулай яшәдек, яшибез.
...Түбән Майнаның ак әбие – Тәнзилә апа Нәҗметдинова белән дә күрештек. Тормыш иптәше белән дүрт кыз үс­тергән ул. Бүген ялгызы яши. Авыл­дашлары аны бер мәҗлестән дә кал­дырмый. Әбинең бер җөмләсе күңелгә кереп калды:



– Түбән Майнада яхшы күңелле ке­шеләр яши. Урам буйлап эзләп йөрсәң дә, бер начар кеше тапмассың, – диде ул.

 





 

ТАРИХ БИТЛӘРЕННӘН
– Авылның тарихы борынгы. Җирле халык хәзерге урынга XVIII гасыр урта­ларында күчеп утыра.
Авылга «Майна» исеме кушылуны кайберәүләр, кешеләрнең Югары кырдан иңкү урыннарга күченүе белән бәйле булырга тиеш, диләр. Техник термино­логиядә «майна» сүзе «түбәнгә» дигән мәгънәдә кулланылуын дәлил итеп ки­терәләр. Мондый фаразларның дөрес түгеллеге күптөрле чыганаклар белән раслана. Тарихи документлардан кү­ренгәнчә, авылыбыз «Майна» исеме белән 1713 елда, ягъни Югары кырдан төшкәнче 35–40 еллар алдан ук та ата­лып йөртелгән. Күргәнебезчә, халык, яңа җиргә күчеп утыргач та, «Майна» исемен калдырмаган.
Майна – елга исеме. Археологик чыга­наклардан күренгәнчә, безнең якларда бик борынгы заманнарда фин‑угыр ка­биләләре яшәгән. Димәк, елганың «Май­на» дип аталуы да шул чорлардан калган булырга тиеш. Безнең телдә Майна елга­сы «бәкеле елга», «кышын туңып бетми торган елга» дигән мәгънәне аңлата.
Рафик Насыйров, тарих фәннәре кандидаты.