Тукай Кырлае
Татар авыллары. Яңа Кырлайда кунакта
26 июня 2019
«...Ул авылның, һич онытмыйм, һәрьягы урман иде,
Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде.
Зурмы, дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә;
Халкының эчкән суы бик кечкенә – инеш кенә.
Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава;
Җил дә вакытында исеп, яңгыр да вактында ява...»
Тукаебыз Кырлайны шулай дип тасвирлый. Йөз елдан соң үзгәргәнме соң бу данлыклы авыл? Шуны ачыкларга теләп, Тукай эзләреннән йөреп кайттык.
ЗАМАНГА ЯРАКЛАШУ...
Яңа Кырлай Тукай заманыннан бирле бик нык үзгәргән, заманчалашкан булса кирәк. Һәрхәлдә, шагыйрь тасвирлаганнан шактый аерылып тора аның бүгенге килеш-килбәте.
Яңа Кырлай авылы җирлегенә 8 авыл керә. Иң зурысы – Яңа Кырлай, биредә 156 хуҗалык исәпләнә, 584 кеше яши. Совет чоры белән чагыштырганда, халык саны азайса да, әллә ни күпкә түгел икән.
– 1990 нчы елларда авылга Урта Азия илләреннән кешеләр кайтты, – дип сөйләде Яңа Кырлай авыл җирлеге башлыгы Газинур Сәфәров. – Ул чакта халык саны шактый артып алган иде. Соңгы вакытта, Казандагы фатирларын сатып та, кешеләр туган авылларына кайта башлады. Хәзер бит авылларда яшәү өчен барлык мөмкинлекләр дә бар. Теләгән кешегә эш тә җитәрлек. Табигате турында әйткән дә юк...
Бүген күпләр сәламәт туклануга күчеп бара. Халык натураль ризыклар ашау яклы. Спортка да игътибар зур. Күпләр ялларын саф һавада үткәрергә омтыла. Боларның барысы да Яңа Кырлайда бар. Шуңа да бирегә читтән ял итәргә килүчеләр күп икән. Кыш Бабай резиденциясен күздә тотам. Кышын гына түгел, җәйләрен дә кеше өзелми ди аннан. Кайчандыр колхоз төзегән ике катлы бинаны кунакханә иткәннәр. Янәшәсендә парк эшләп куйганнар. Спортның нинди генә төре юк монда: көймәдә йөрүдән башлап, атта чабуга кадәр. Ризыкка да аерым игътибар: ипи, башка камыр ризыкларын авылда җитештерелгән продукциядән генә пешерәләр. Читтән килүчеләр аларны күз йомганчы алып бетерә икән.
– Әлбәттә, Кыш Бабай резиденциясе – бизнес, – диде Яңа Кырлай авылы җирлеге башлыгы. – Сер түгел, аннан кергән табыш авыл кешесенең кесәсенә керми. Тик моңа икенче яктан да карарга кирәк – дистәләгән кеше өчен эш урыны ул. Нигездә, хезмәт күрсәтү өлкәсендә үзебезнең авыл кешеләре эшли.
Эш дигәннән, биредә җирләр «Кырлай» Агрофирмасы»сы ҖЧҖнә карый. 50 гектар җирдә бәрәңге генә утырталар. (Бу республикада иң күбе санала.) Әлеге эшкә ел әйләнәсендә 30 кеше кирәк икән. Тагын ат, сыер фермалары бар, анда да авыл кешеләре эшли.
– Яшь белгечләргә биш йорт салып ятабыз, – диде Газинур Сәфәров. – Дөресрәге, аны ТР Дәүләт торак фондыннан безнең инвестор сатып ала. Ул йортлар заманча: газы, суы кергән, бәдрәфе, ваннасы белән булачак.
– Йортлар югары белемле белгечләргә биреләчәкме? – дим.
– Юк, югары белеме булмаган белгечләр дә алачак. Иң мөһиме – агрофирмада эшләсен, тәртипле, тырыш кеше булсын. Авылда төпләнеп калган бик акыллы, эшчән яшь егетләр бар. Йортлы булсалар, өйләнеп тә куярлар иде. Хәзер киленнәр төп йорт, кайната-кайнанадан аерым яшәү яклы. Миңа калса, гади эшче – тракторчы, сыер савучы кебек хезмәт ияләре ул йортларга күбрәк тә мохтаҗ. Югары белемле белгеч болай да югалып калмый бит ул…
НӘСЕЛЛЕ УМАРТАЧЫЛАР
Иң беренче булып авылның иң өлкән кешеләре – Наил абый белән Маһинур апа янына юнәлдек. Авыл җирлеге башлыгы аларны: «Бик тырыш кешеләр, нәселле умартачылар», – дип таныштырды.
– Элек егермешәр баш корт тота идек, – диде Наил абый Гыйбадуллин. – Хәзер картайдык инде. Маһинур апагыз да – умартачы, мин юкта кортларны карап торды. Бал аертканда да гел янәшәдә булды. Кортчылык стажыбызга – илле ел, ә гаилә стажыбызга 60 ел тула.
Наил абыйга 87 яшь, ә Маһинур апага 80 яшь тулган. Җиде бала тәрбияләп үстергәннәр. 17 онык, 9 оныкчыклары бар.
– Мин яшь вакытта Сахалинда шахтада эшләдем, – диде Наил абый. – Маһинурга 28 яшемдә өйләндем. Сахалиннан кайтып алдым мин аны. Ике балабыз да шунда туды. Сигез ел яшәгәннән соң туган якка кайтырга булдык.
– Ник? – дим.
– Туган як сагындырды. Маһинур апагыз да: «Кайтыйк», – дип торды. Әле ярый кайтылган дим. Аннан туган нигез янәшәсенә йорт салдык. Ирле-хатынлы икебез дә колхозда эшләдек.
– Бал кортлары кешене яшәртә, диләр. Моның белән килешәсезме?
Сорауга Маһинур апа җавап бирде:
– Дөрес ул, дөрес. Бал кортлары көч бирә. Әле менә карт әнкәнең күч аерып чыгара торган вакыты. Очып китмәсеннәр, дип, саклап кына торабыз. Картаеп өйдә утырырга җай юк. (Көлә.)
– Ана кортның кайчан күч аерасын алдан белеп була, диләр. Сез дә беләсездер? – дим.
– Әйе, чамалап була, – диде Маһинур апа. –Гадәттә, ул көннең беренче яртысында аера. Кортлар иртән үк тыз‑быз оча башлыйлар. Гел шул тирәдә йөреп торырга кирәк. Яшь күч аерылып чыккач та, башта ояның тышына яки якындагы агач-куакны сара. Менә шул чагында аларны җыеп алып, базга төшерергә кирәк. Берничә сәгать узгач, баздан алып, яңа ояга ябарга була.
Наил абый белән Маһинур апа гомер буе күп итеп мал тоткан. Хәер, хәзер дә сыерлары бар.
– Сахалиннан Яңа Кырлайга 1968 елда кайттык, – диде Маһинур апа. – Урам тулы бала-чага, клублар гөрләп эшләп тора иде. Күңелле, матур яшәдек, эшләдек тә. Үзебезнең берничә сыер өстенә колхозга үгезләр дә симертеп бирдек. Җиде баланы җиңел генә үстереп булмый...
– Сеңлем, безне авылның иң өлкән кешеләре дип яз, – диде кисәк кенә Наил абый. – Чынлап та шулай ул. Яңа Кырлайда миннән дә олырак ир кеше юк. Мактама, кирәк түгел.
Әби белән бабайның нәрсәдәндер тартынганы сизелеп торды. Балалары турында да сөйләргә ашкынмадылар бу тыйнак кешеләр. Югыйсә ул-кызлары барысы да башлы күзле, бишесе Арча районында калган. Бер дигән тормыш алып баралар.
Наил абый «мактама» дисә дә, бу сөйкемле әби белән бабайга соклануымны белдерәсем килә. Бик күркәм пар алар. Тигезлек, саулык телим үзләренә.
Яңа Кырлайда шәхси ярдәмче хуҗалык программасы буенча субсидия алган 18 гаиләнең берсе – Закировлар.
«ҖИРЕҢ БУЛМАСА, ХАЙВАН ҮСТЕРҮНЕҢ ФАЙДАСЫ ЮК»
Тумышлары белән Яңа Кырлайдан булган ирле-хатынлы тагын бер гаиләгә кердек – Закировлар. Фәнил абый белән Сөмбелә апа 30 ел бергә яши икән. Өч кыз үстергәннәр. Яңа Кырлайда шәхси ярдәмче хуҗалык (ШЯХ) программасы буенча субсидия алган 18 гаилә бар. Закировлар шуларның берсе.
– 2010 елда ШЯХ программасында катнашып, субсидия алган идек, –
диде Фәнил Закиров. – Шул дәвердән бирле мөгезле эре терлек тотабыз. Бүгенге көндә дүрт сыер, берничә баш үгез бар. Хатын да, мин дә рәсми рәвештә беркайда да эшләмибез. Маллар тормыш алып барырлык акча кертә үзе, зарланмыйм.
Закировларның 15 гектар җирләре бар. Агрофирмадан үзләренең пай җирләрен алганнар. Шуңа өстәп җир эшкәрү өчен техникасын да юнәткәннәр. Кыскасы, үз җирләрен үзләре эшкәртәләр, малларга азыкны үзләре әзерли.
– Әгәр җирең, техникаң булмаса, мал асрауның файдасы юк, – диде Фәнил абый. – Игеннең бәясе кыйммәт, ә үгезләр артым бирсен өчен иң беренче эш итеп иген ашатырга кирәк. Хәер, сыер да он ашатмасаң күп сөт бирми.
Закировлар дүрт сыерның да сөтен тапшыра. Май аенда аның бәясе 18 сум 50 тиен булган. Кышын егерме сумнан артып киткән.
Тырыш гаилә бу. Йорт-җирләре төзек, пөхтә. Бакчалары да каралган, анда ни генә үсми.
– Теплицагыз да зур күренә, яшелчә дә үстереп сатмыйсызмы? – дим.
– Юк, – диде хуҗабикә. – Үзебез өчен утыртабыз. Гаилә ишле бит. Әле оныклар да бар.
Закировлар безне капка төбенә кадәр озата чыкты. Фәнил абый каршыларындагы иген җирләренә күрсәтеп:
– Бу безнең пай җирләре, – диде. – Аерым районнарда фермерлар җирләрен ала алмый интегә икән дип ишеткәнем бар. Бездә андый хәл булмады. Хайван асраган кешегә мөмкинлекләр бар. Иренмәскә генә кирәк. Авыл кешесе гомергә мал асрап көн күргән. Бүген дә шулай ул һәм шулай тиеш тә…
ЕЛЫНА КЫРЫК МЕҢ КЕШЕ КИЛӘ
Яңа Кырлайга килеп, Тукай музеена кермәсәк, дөрес булмас иде. Миңа калса, анда күпләр сәяхәт кылган. Шуңа да музейны тасвирлап тормыйм. Без аның бүгенгесе белән кызыксындык. Яңа Кырлайда Кыш Бабай резиденциясе ачылгач, авылга килүчеләр бермә‑бер арткан, дип ишеткән идем, хак икән.
– Әйе, хәзер кыш көне дә халык өзелми, – диде музей җитәкчесе Дамир Абдуллин. – Бүген безгә күбрәк гаиләләре белән киләләр. Ә моннан ун еллар элек ешрак мәктәп укучылары йөри иде. Хәер, хәзер дә укучылар күп йөри, аеруча – каникулларда. Республиканың төрле районнарыннан киләләр. Музейга бүген якынча елына кырык мең кеше килә икән. Музей хезмәткәрләре махсус статистика алып бара. Элек бу сан бермә‑бер ким булган. Биредә шундый тәртип, шарт – Кыш Бабай резиденциясенә килгән туристлар музейга да керә.
– Кайбер кешеләр Кыш Бабай резиденциясенә ял итәргә елына ике‑өч тапкыр килә, – диде Дамир Абдуллин. – Шуны күздә тотып, музей эшчәнлегенә гел яңалыклар кертеп торабыз. Бездә махсус күргәзмә залы бар. Анда төрле рәссамнарның картиналарын, эшләрен куябыз. Алар елга берничә тапкыр алышына. Шулай ук балалар өчен төрле мастер-класслар, башка чаралар үткәрәбез. «Без моны күрдек инде», – диярлек булмасын, әнә шулай эшлибез.
Яңа Кырлайдагы Габдулла Тукай музеена быел кырык ел тула. Әлеге ике катлы бинаны заманында Бакый Урманче эшләгән. Татар сынлы сәнгатенә нигез салган күренекле рәссам, Яңа Кырлайда яшәп, Мари Эл урманнарына үзе барып, бүрәнәләрне сайлап алып кайткан. Бакый Урманчены кырлайлылар хәзер дә сокланып, тирән хөрмәт белән искә ала.
– Бакый ага үз эшенең чын остасы булган. Өлгергән агачларны гына алып кайткан, шуңа күрә бүрәнәләр бүген дә бер дигән итеп тора, хәтта ярылган урыннары да юк, – диделәр.
Яңа Кырлайдагы Габдулла Тукай музеена быел кырык ел тула.
ТУКАЙНЫ БЕЛӘЛӘР...
Халык телендә «Тукай Кырлае» дип аталган бу авылның кешеләре дә, табигате дә әсир итте. Арчаларча, затлы да, милли дә ул. Биредәге кызлар-малайлар Тукайның туган, вафат булган елын, биографиясен (махсус берничә баладан сорадым – авт.) яхшы белә. Музей хезмәткәрләре, мәктәп укытучылары да: «Сез Тукай тормышында булган бөтен истәлекле даталарны белергә тиеш, чөнки сез бөек шагыйрь яшәгән авылдан. Кая барсагыз да, бу турыда матурлап сөйләрлек булсын», – дип өйрәтә икән.
Яңа Кырлайда бөтен нәрсә күңелгә хуш килде: төзек йортлар, тырыш халкы, малай-кызларның матур итеп ана телләрендә сөйләшүе. Бары бер нәрсә генә кәефне кырды: без Яңа Кырлайга барган көнне Кыш Бабай резиденциясендә балалар өчен бәйрәм булды. Шул бәйрәмдә ни Шүрәле, ни Су анасы ник бер татарча җөмлә әйтсен! Тагын да аңлашылмаганы – бәйрәмгә килгән балалар көне буе рус җырлары тыңлады. Ә авыл кешеләре бу хәлгә нишләп аптырамый икән? Дөресрәге, алар аңа күнгән инде, чөнки Кыш Бабай резиденциясендә нигездә барлык чаралар рус телендә уза.
– Анда читтән килгән кешеләр эшли, татарча белмиләр. Ярар инде, без тавыш чыгармыйбыз. Балаларыбыз рус телен дә яхшы белә бит, – диде бер укытучы ханым. Мин исә гаҗәпләндем: шул ук әкият геройларын ике телдә дә сөйләтеп була бит. Нәрсә, бездә татарча, русча белгән аниматорлар юкмы әллә? Бар, әлбәттә!..
ТАРИХ БИТЛӘРЕННӘН
– Борынгы бабаларыбызның нәсел шәҗәрәсе Биектау районына барып тоташа. Казан ханлыгы җимерелгәннән соң алар яшәгән авылга Хохлов атлы кешене китерәләр. Ул җирле татарларны нык кыса, шуңа күрә халык Арча җиренә күчеп утырырга мәҗбүр була. Шулай итеп Иске Кырлай авылы оеша. Соңрак, чама белән йөз елдан соң, берничә гаилә Ия елгасы буена күченеп китә. Авылга «Яңа Кырлай» дип исем бирәләр. Яңа Кырлайның оешу вакыты XVIII гасыр азагы – XIX гасыр башы дип карала. Авылның атамасын «кыр» сүзе белән бәйлиләр. Яңа җирләргә күченеп утырган халык, киң кырларны күреп шундый исем биргән дип исәпләнә.
Миләүшә Зарипова, Яңа Кырлай урта мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы.
Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде.
Зурмы, дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә;
Халкының эчкән суы бик кечкенә – инеш кенә.
Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава;
Җил дә вакытында исеп, яңгыр да вактында ява...»
Тукаебыз Кырлайны шулай дип тасвирлый. Йөз елдан соң үзгәргәнме соң бу данлыклы авыл? Шуны ачыкларга теләп, Тукай эзләреннән йөреп кайттык.
ЗАМАНГА ЯРАКЛАШУ...
Яңа Кырлай Тукай заманыннан бирле бик нык үзгәргән, заманчалашкан булса кирәк. Һәрхәлдә, шагыйрь тасвирлаганнан шактый аерылып тора аның бүгенге килеш-килбәте.
Яңа Кырлай авылы җирлегенә 8 авыл керә. Иң зурысы – Яңа Кырлай, биредә 156 хуҗалык исәпләнә, 584 кеше яши. Совет чоры белән чагыштырганда, халык саны азайса да, әллә ни күпкә түгел икән.
– 1990 нчы елларда авылга Урта Азия илләреннән кешеләр кайтты, – дип сөйләде Яңа Кырлай авыл җирлеге башлыгы Газинур Сәфәров. – Ул чакта халык саны шактый артып алган иде. Соңгы вакытта, Казандагы фатирларын сатып та, кешеләр туган авылларына кайта башлады. Хәзер бит авылларда яшәү өчен барлык мөмкинлекләр дә бар. Теләгән кешегә эш тә җитәрлек. Табигате турында әйткән дә юк...
Бүген күпләр сәламәт туклануга күчеп бара. Халык натураль ризыклар ашау яклы. Спортка да игътибар зур. Күпләр ялларын саф һавада үткәрергә омтыла. Боларның барысы да Яңа Кырлайда бар. Шуңа да бирегә читтән ял итәргә килүчеләр күп икән. Кыш Бабай резиденциясен күздә тотам. Кышын гына түгел, җәйләрен дә кеше өзелми ди аннан. Кайчандыр колхоз төзегән ике катлы бинаны кунакханә иткәннәр. Янәшәсендә парк эшләп куйганнар. Спортның нинди генә төре юк монда: көймәдә йөрүдән башлап, атта чабуга кадәр. Ризыкка да аерым игътибар: ипи, башка камыр ризыкларын авылда җитештерелгән продукциядән генә пешерәләр. Читтән килүчеләр аларны күз йомганчы алып бетерә икән.
– Әлбәттә, Кыш Бабай резиденциясе – бизнес, – диде Яңа Кырлай авылы җирлеге башлыгы. – Сер түгел, аннан кергән табыш авыл кешесенең кесәсенә керми. Тик моңа икенче яктан да карарга кирәк – дистәләгән кеше өчен эш урыны ул. Нигездә, хезмәт күрсәтү өлкәсендә үзебезнең авыл кешеләре эшли.
Эш дигәннән, биредә җирләр «Кырлай» Агрофирмасы»сы ҖЧҖнә карый. 50 гектар җирдә бәрәңге генә утырталар. (Бу республикада иң күбе санала.) Әлеге эшкә ел әйләнәсендә 30 кеше кирәк икән. Тагын ат, сыер фермалары бар, анда да авыл кешеләре эшли.
– Яшь белгечләргә биш йорт салып ятабыз, – диде Газинур Сәфәров. – Дөресрәге, аны ТР Дәүләт торак фондыннан безнең инвестор сатып ала. Ул йортлар заманча: газы, суы кергән, бәдрәфе, ваннасы белән булачак.
– Йортлар югары белемле белгечләргә биреләчәкме? – дим.
– Юк, югары белеме булмаган белгечләр дә алачак. Иң мөһиме – агрофирмада эшләсен, тәртипле, тырыш кеше булсын. Авылда төпләнеп калган бик акыллы, эшчән яшь егетләр бар. Йортлы булсалар, өйләнеп тә куярлар иде. Хәзер киленнәр төп йорт, кайната-кайнанадан аерым яшәү яклы. Миңа калса, гади эшче – тракторчы, сыер савучы кебек хезмәт ияләре ул йортларга күбрәк тә мохтаҗ. Югары белемле белгеч болай да югалып калмый бит ул…
НӘСЕЛЛЕ УМАРТАЧЫЛАР
Иң беренче булып авылның иң өлкән кешеләре – Наил абый белән Маһинур апа янына юнәлдек. Авыл җирлеге башлыгы аларны: «Бик тырыш кешеләр, нәселле умартачылар», – дип таныштырды.
– Элек егермешәр баш корт тота идек, – диде Наил абый Гыйбадуллин. – Хәзер картайдык инде. Маһинур апагыз да – умартачы, мин юкта кортларны карап торды. Бал аертканда да гел янәшәдә булды. Кортчылык стажыбызга – илле ел, ә гаилә стажыбызга 60 ел тула.
Наил абыйга 87 яшь, ә Маһинур апага 80 яшь тулган. Җиде бала тәрбияләп үстергәннәр. 17 онык, 9 оныкчыклары бар.
– Мин яшь вакытта Сахалинда шахтада эшләдем, – диде Наил абый. – Маһинурга 28 яшемдә өйләндем. Сахалиннан кайтып алдым мин аны. Ике балабыз да шунда туды. Сигез ел яшәгәннән соң туган якка кайтырга булдык.
– Ник? – дим.
– Туган як сагындырды. Маһинур апагыз да: «Кайтыйк», – дип торды. Әле ярый кайтылган дим. Аннан туган нигез янәшәсенә йорт салдык. Ирле-хатынлы икебез дә колхозда эшләдек.
– Бал кортлары кешене яшәртә, диләр. Моның белән килешәсезме?
Сорауга Маһинур апа җавап бирде:
– Дөрес ул, дөрес. Бал кортлары көч бирә. Әле менә карт әнкәнең күч аерып чыгара торган вакыты. Очып китмәсеннәр, дип, саклап кына торабыз. Картаеп өйдә утырырга җай юк. (Көлә.)
– Ана кортның кайчан күч аерасын алдан белеп була, диләр. Сез дә беләсездер? – дим.
– Әйе, чамалап була, – диде Маһинур апа. –Гадәттә, ул көннең беренче яртысында аера. Кортлар иртән үк тыз‑быз оча башлыйлар. Гел шул тирәдә йөреп торырга кирәк. Яшь күч аерылып чыккач та, башта ояның тышына яки якындагы агач-куакны сара. Менә шул чагында аларны җыеп алып, базга төшерергә кирәк. Берничә сәгать узгач, баздан алып, яңа ояга ябарга була.
Наил абый белән Маһинур апа гомер буе күп итеп мал тоткан. Хәер, хәзер дә сыерлары бар.
– Сахалиннан Яңа Кырлайга 1968 елда кайттык, – диде Маһинур апа. – Урам тулы бала-чага, клублар гөрләп эшләп тора иде. Күңелле, матур яшәдек, эшләдек тә. Үзебезнең берничә сыер өстенә колхозга үгезләр дә симертеп бирдек. Җиде баланы җиңел генә үстереп булмый...
– Сеңлем, безне авылның иң өлкән кешеләре дип яз, – диде кисәк кенә Наил абый. – Чынлап та шулай ул. Яңа Кырлайда миннән дә олырак ир кеше юк. Мактама, кирәк түгел.
Әби белән бабайның нәрсәдәндер тартынганы сизелеп торды. Балалары турында да сөйләргә ашкынмадылар бу тыйнак кешеләр. Югыйсә ул-кызлары барысы да башлы күзле, бишесе Арча районында калган. Бер дигән тормыш алып баралар.
Наил абый «мактама» дисә дә, бу сөйкемле әби белән бабайга соклануымны белдерәсем килә. Бик күркәм пар алар. Тигезлек, саулык телим үзләренә.
Яңа Кырлайда шәхси ярдәмче хуҗалык программасы буенча субсидия алган 18 гаиләнең берсе – Закировлар.
«ҖИРЕҢ БУЛМАСА, ХАЙВАН ҮСТЕРҮНЕҢ ФАЙДАСЫ ЮК»
Тумышлары белән Яңа Кырлайдан булган ирле-хатынлы тагын бер гаиләгә кердек – Закировлар. Фәнил абый белән Сөмбелә апа 30 ел бергә яши икән. Өч кыз үстергәннәр. Яңа Кырлайда шәхси ярдәмче хуҗалык (ШЯХ) программасы буенча субсидия алган 18 гаилә бар. Закировлар шуларның берсе.
– 2010 елда ШЯХ программасында катнашып, субсидия алган идек, –
диде Фәнил Закиров. – Шул дәвердән бирле мөгезле эре терлек тотабыз. Бүгенге көндә дүрт сыер, берничә баш үгез бар. Хатын да, мин дә рәсми рәвештә беркайда да эшләмибез. Маллар тормыш алып барырлык акча кертә үзе, зарланмыйм.
Закировларның 15 гектар җирләре бар. Агрофирмадан үзләренең пай җирләрен алганнар. Шуңа өстәп җир эшкәрү өчен техникасын да юнәткәннәр. Кыскасы, үз җирләрен үзләре эшкәртәләр, малларга азыкны үзләре әзерли.
– Әгәр җирең, техникаң булмаса, мал асрауның файдасы юк, – диде Фәнил абый. – Игеннең бәясе кыйммәт, ә үгезләр артым бирсен өчен иң беренче эш итеп иген ашатырга кирәк. Хәер, сыер да он ашатмасаң күп сөт бирми.
Закировлар дүрт сыерның да сөтен тапшыра. Май аенда аның бәясе 18 сум 50 тиен булган. Кышын егерме сумнан артып киткән.
Тырыш гаилә бу. Йорт-җирләре төзек, пөхтә. Бакчалары да каралган, анда ни генә үсми.
– Теплицагыз да зур күренә, яшелчә дә үстереп сатмыйсызмы? – дим.
– Юк, – диде хуҗабикә. – Үзебез өчен утыртабыз. Гаилә ишле бит. Әле оныклар да бар.
Закировлар безне капка төбенә кадәр озата чыкты. Фәнил абый каршыларындагы иген җирләренә күрсәтеп:
– Бу безнең пай җирләре, – диде. – Аерым районнарда фермерлар җирләрен ала алмый интегә икән дип ишеткәнем бар. Бездә андый хәл булмады. Хайван асраган кешегә мөмкинлекләр бар. Иренмәскә генә кирәк. Авыл кешесе гомергә мал асрап көн күргән. Бүген дә шулай ул һәм шулай тиеш тә…
ЕЛЫНА КЫРЫК МЕҢ КЕШЕ КИЛӘ
Яңа Кырлайга килеп, Тукай музеена кермәсәк, дөрес булмас иде. Миңа калса, анда күпләр сәяхәт кылган. Шуңа да музейны тасвирлап тормыйм. Без аның бүгенгесе белән кызыксындык. Яңа Кырлайда Кыш Бабай резиденциясе ачылгач, авылга килүчеләр бермә‑бер арткан, дип ишеткән идем, хак икән.
– Әйе, хәзер кыш көне дә халык өзелми, – диде музей җитәкчесе Дамир Абдуллин. – Бүген безгә күбрәк гаиләләре белән киләләр. Ә моннан ун еллар элек ешрак мәктәп укучылары йөри иде. Хәер, хәзер дә укучылар күп йөри, аеруча – каникулларда. Республиканың төрле районнарыннан киләләр. Музейга бүген якынча елына кырык мең кеше килә икән. Музей хезмәткәрләре махсус статистика алып бара. Элек бу сан бермә‑бер ким булган. Биредә шундый тәртип, шарт – Кыш Бабай резиденциясенә килгән туристлар музейга да керә.
– Кайбер кешеләр Кыш Бабай резиденциясенә ял итәргә елына ике‑өч тапкыр килә, – диде Дамир Абдуллин. – Шуны күздә тотып, музей эшчәнлегенә гел яңалыклар кертеп торабыз. Бездә махсус күргәзмә залы бар. Анда төрле рәссамнарның картиналарын, эшләрен куябыз. Алар елга берничә тапкыр алышына. Шулай ук балалар өчен төрле мастер-класслар, башка чаралар үткәрәбез. «Без моны күрдек инде», – диярлек булмасын, әнә шулай эшлибез.
Яңа Кырлайдагы Габдулла Тукай музеена быел кырык ел тула. Әлеге ике катлы бинаны заманында Бакый Урманче эшләгән. Татар сынлы сәнгатенә нигез салган күренекле рәссам, Яңа Кырлайда яшәп, Мари Эл урманнарына үзе барып, бүрәнәләрне сайлап алып кайткан. Бакый Урманчены кырлайлылар хәзер дә сокланып, тирән хөрмәт белән искә ала.
– Бакый ага үз эшенең чын остасы булган. Өлгергән агачларны гына алып кайткан, шуңа күрә бүрәнәләр бүген дә бер дигән итеп тора, хәтта ярылган урыннары да юк, – диделәр.
Яңа Кырлайдагы Габдулла Тукай музеена быел кырык ел тула.
ТУКАЙНЫ БЕЛӘЛӘР...
Халык телендә «Тукай Кырлае» дип аталган бу авылның кешеләре дә, табигате дә әсир итте. Арчаларча, затлы да, милли дә ул. Биредәге кызлар-малайлар Тукайның туган, вафат булган елын, биографиясен (махсус берничә баладан сорадым – авт.) яхшы белә. Музей хезмәткәрләре, мәктәп укытучылары да: «Сез Тукай тормышында булган бөтен истәлекле даталарны белергә тиеш, чөнки сез бөек шагыйрь яшәгән авылдан. Кая барсагыз да, бу турыда матурлап сөйләрлек булсын», – дип өйрәтә икән.
Яңа Кырлайда бөтен нәрсә күңелгә хуш килде: төзек йортлар, тырыш халкы, малай-кызларның матур итеп ана телләрендә сөйләшүе. Бары бер нәрсә генә кәефне кырды: без Яңа Кырлайга барган көнне Кыш Бабай резиденциясендә балалар өчен бәйрәм булды. Шул бәйрәмдә ни Шүрәле, ни Су анасы ник бер татарча җөмлә әйтсен! Тагын да аңлашылмаганы – бәйрәмгә килгән балалар көне буе рус җырлары тыңлады. Ә авыл кешеләре бу хәлгә нишләп аптырамый икән? Дөресрәге, алар аңа күнгән инде, чөнки Кыш Бабай резиденциясендә нигездә барлык чаралар рус телендә уза.
– Анда читтән килгән кешеләр эшли, татарча белмиләр. Ярар инде, без тавыш чыгармыйбыз. Балаларыбыз рус телен дә яхшы белә бит, – диде бер укытучы ханым. Мин исә гаҗәпләндем: шул ук әкият геройларын ике телдә дә сөйләтеп була бит. Нәрсә, бездә татарча, русча белгән аниматорлар юкмы әллә? Бар, әлбәттә!..
ТАРИХ БИТЛӘРЕННӘН
– Борынгы бабаларыбызның нәсел шәҗәрәсе Биектау районына барып тоташа. Казан ханлыгы җимерелгәннән соң алар яшәгән авылга Хохлов атлы кешене китерәләр. Ул җирле татарларны нык кыса, шуңа күрә халык Арча җиренә күчеп утырырга мәҗбүр була. Шулай итеп Иске Кырлай авылы оеша. Соңрак, чама белән йөз елдан соң, берничә гаилә Ия елгасы буена күченеп китә. Авылга «Яңа Кырлай» дип исем бирәләр. Яңа Кырлайның оешу вакыты XVIII гасыр азагы – XIX гасыр башы дип карала. Авылның атамасын «кыр» сүзе белән бәйлиләр. Яңа җирләргә күченеп утырган халык, киң кырларны күреп шундый исем биргән дип исәпләнә.
Миләүшә Зарипова, Яңа Кырлай урта мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы.
Добавить комментарий