Хикмәтле Иске Чаллы

«Минем турында язма, югыйсә хәзер урыныңда ка­тырып калдырам!» Дистә елдан артык газета-журнал­ларда эшләү дәверендә әле берәүнең дә алай янаганы юк иде. Судка бирәм, дигәнрәк сүзләргә ияләнәсең инде. Ә монда: «Бер урында катырып калдырам!» – ди бит! Сүзем Әлки районының Иске Чаллы авылында күргәннәр турында. «Каты­рып» ук калдырмадылар үзе, тик шулай да гаҗәп хәлләр булды.
 
 

ЗАМАНГА ЯРАКЛАШЫП...
Башта без Әлки районының үзәге – Базарлы Матак буйлап сәяхәт кылдык. Яңа төзелгән бас­сейн, спорт сараен карап чыктык. Узган ел ремонтланган бала ту­дыру йортында булдык. Заманча җиһазландырылган ул, хатын-кызлар өчен тудырылган барлык уңайлыкларны күреп сокландык та, гаҗәпләндек тә. Бала тудыру йор­тында дин әһелләре белән сөйләшү өчен аерым бүлмә булуы да игъти­барны җәлеп итте. Абортка килүче хатын-кызлар башта мулла, атакай белән әңгәмә кора икән. «Узган ел, дин әһелләре белән сөйләшкәннән соң, биш хатын‑кыз баласын тө­шертү ниятеннән кире кайтты», – диделәр.

Әлки районы башлыгы урын­басары Рәшит Билалов язар өчен үзенчәлекле исемле, бай тарихлы, уңган кешеләре белән дан казанган берничә авылны тәкъдим итте. Ми­сал өчен, Мулла авылында эшләре гөрләп барган өч фермер бар икән. Әхмәт авылында исә нәселле ат­лар үрчетәләр. Районның тагын бер саласында сыек май ясау белән шөгыльләнәләр.

Иске Чаллы авылы да бар. Анда берничә хатын‑кыз бозым чыгару, өшкерү белән шөгыльләнә. Авыл­ның туфрагы шундыймы... – диде Рәшит Билалов. Соңгы тәкъдим ае­руча кызык тоелды. Гайре табигый көчкә ия кешеләр белән танышасы, күрешәсе килде. Шулай итеп, Иске Чаллыга юл тоттык.
«АВЫЛНЫҢ ЙӨЗЕК КАШЫ»
Әлки районында Татарстан­ның «КАМАЗ» машиналары белән дан тоткан каласы исеменә аваз­даш авыллар өчәү: Иске Чаллы, Яңа Чаллы, Бибай Чаллысы. Шулар­ның иң борынгысы – Иске Чаллы. Сугышка кадәр Яңа Чаллы зуррак булган. Әле аннан соң да авыл гөрләп яшәгән. Тик менә үзгәртеп кору җилләре баш­лангач, 1990 нчы ел­лардан соң, Яңа Чаллыдан халык күпләп читкә китә башла­ган. Нәтиҗәдә бүген Яңа Чаллы белән Иске Чаллыда халык саны бер чама – 240 кеше тирәсе. Ике­сендә дә йөзләп хуҗалык бар. Тик тугызъеллык мәктәп, балалар бакчасы Иске Чаллыда гына калган. Балалар өч авылдан йөреп укый икән.
Иске Чаллының тарихы турында Флера апа Вафинадан сораштык. Утыз ел авыл җирлеге башлыгы бу­лып эшләгән, хәзерге вакытта лаек­лы ялда булган бу сөйкемле апаны «авылның йөзек кашы» дип таныш­тырдылар. Зәвыклы өс-башы, матур сөйләме өчен генә түгел, ул Иске Чаллы өчен янып яшәүчеләрнең берсе дә икән. «Казанның 1000 ел­лыгы» һәм «Фидакарь хезмәт өчен» медальләре иясе.

– Иске Чаллының якынча 400 еллык тарихы бар, – дип сөйләде Флера апа. – Авылга беренче нигез салучы Мөрәс бабай булган. Ул биредәге елга буена килеп утыра, аңа «Чал­лы» дип исем куша. «Чаллы» – елга башы дигәнне аңлата. Чаллы елгасы Базарлы Матак аша агучы Актай ел­гасына кушыла. Актай исә – Камага. Мөрәс бабай, бу җирне урыны яхшы дип сайлаган булырга тиеш. Чынлап та, безнең авыл Болгар белән Биләр арасында урнашкан. Элек халык урман арасыннан Биләргә җәяү йөри иде. Тора‑бара Чаллы зурай­ган. Урын җитми башлагач, кешеләр үзләренә яңа уңайлы урын эзләп, ике чакрым ераклытагы яңа мәй­данга күчеп утырганнар. Анысына инде «Яңа Чаллы» дип исем куш­каннар. Ә Мөрәс бабай нигез салган авыл Иске Чаллы булып калган.
Иске Чаллының тарихы җен­текләп өйрәнелмәгән. Флера апа да әлеге тарихны авыл карт­лары сөйләп калдырган буенча гына бәян итте. Югыйсә биредә археологлар өчен бик күп чимал бар. Язгы ташу вакытында кеше сөякләре калдыклары килеп чыга икән.
– Элек Иске Чаллыдан ерак тү­гел зур шәһәр булган дип тә сөй­лиләр, – диде Флера апа. – Моның булуы бик мөмкин, әйткәнемчә, Болгар, Биләр орынып тора бит. Сәүдә итү өчен дә отышлы урын. Киләчәктә безнең җирләр яхшылап өйрәнелер, дип ышанам.
Иске Чаллы халкы элек-электән атаклы гармунчылары белән дан тоткан. Хәер, бүген дә авылда гармунчылар бар икән. Мәдәният йортында узган кичәләрдә сәхнәне ду китерәләр.

– Авылда яшәр өчен бөтен мөмкинлекләр бар, – диде Флера апа. – 2005–2006 еллларда ук «Чис­та су» программасы кысаларында йортларга су керде, мәчеткә кадәр асфальт юл килде, урамнар якты. Ни кызганыч, яшьләр бик калмый.
– Эш юкмы, ни өчен яшьләр кал­мый? – дим.
– Эш юк, дип... Эшләсәң, бар инде. Бездә инвестор «Кызыл Шәрык» җәмгыяте. 3800 баш савым сыеры гына бар иде. Ике ел элек, чир чы­гып, малларны бетерделәр. Зур‑зур биналар бушап калды. Дөрес, хуҗа­лар яңадан сыерлар кайтартыла­чак, ди. Өметләник инде. Эше булса, авыл бетми ул.
Иске Чаллыда заманында кыз ур­лау гадәте булган. Тик бүген яшьләр алай өйләнешми икән.
– Хәзерге кызларны урлап кара! Утыртырлар! – дип тә шаяртты авылның бер агае.
Авылның киң, яшел чирәм үскән матур урамнары буйлап йөрибез. Флера апа белән һәркем исәнләшеп, хәл белешеп китә:
– Эштән киткәнгә өч ел булса да, берәр нәрсә килеп чыкса, хәзер дә миңа шалтыраталар, – ди юлда­шыбыз. – Башта мәктәптә укытучы булып эшләдем. Авылда бит гомергә укытучыларга карата хөрмәт булды. Әллә шуңа, авылдашлар миңа бер­кайчан кыек сүз әйтмәде, бик аңла­шып эшләдек. Хәзер дә аралашып, матур яшибез.
Флера апа безне Иске Чаллының атаклы өшкерүчесе Фәрдия апа Ха­рисова янына да алып барырга ри­залык белдерде:
– Бүген җомга көн, кешеләрне кабул итми ул. Үзем сөйләшермен, – диде.
«СЕЗДӘ БОЗЫМ ЮК...»
Фәрдия әбине районда гына тү­гел, республикада да беләләр икән. Заманында республиканың кай­бер җитәкчеләре дә килгән. Бүген дә кеше өзелми.

Әбинең капкасы бикле иде. Флера апа:
– «Разведка» ясыйм әле, кәефе ничек икән, – дип, арткы яктан кереп кит­те. Ул да түгел, ишектән ак яулыгын бөркәнгән, шактый тере бер әби кү­ренде. Исәнләшергә дә өлгермәдек, килә-килешкә югары тон белән:
– Язмагыз, язма минем турын­да. Фотога да төшермәгез! Колдун, диләр. Кеше котыртып йөрмим әле. Хәзер язсагыз, күче белән халык килә башлый. Җитте инде, күп өш­кердем...
Дөресен әйтим, әбине күргәч, шикләнеп калдым. Шактый дуамал
кешегә охшап тора. Кычкырып, каты итеп сөйләшә. Әңгәмәне яз­дырырга дип диктофонымны чы­гарган идем:
– Яздырма! Югыйсә хәзер үзеңне бер урында катырып калдырам! – димәсенме. Ышанырга да, ышан­маска да белмичә, басып тик то­рабыз. Флера апаның гына әлеге күренешкә исе китмәде:
– Фәрдия апа, кеше куркытма. Әйдә, өеңә кереп сөйләшик әле, кызлар туңа, – диде.
Әби тынычлангандай итте. Үзе артыннан ияртеп, иске йор­тына алып керде. Фәрдия апаның бер нигездә ике йорты бар. Иске­сендә ул яшәми, кешеләр кабул итә, яңасы матур, заманча итеп эшләнгән.
– Әлеге иске йортымда рәхәт, монда энергия дә яхшы, – диде әби. – Буй‑буй булып дүрт җирдән нур килә. Яңа йортка ияләнә ал­мыйча аптырап беттем. Хәзер ярый инде, тынычрак йоклый башладым.
Фәрдия апага 85 яшь тулган. Сыер асрамый башлаганына биш кенә ел икән. Сарыкларын узган ел бе­тергән.
– Тавыктан кала, башка җан иясе юк, – диде.
Сөйләшә-сөйләшә әби ачылып китте. Колхозда эшләгән вакыт­ларын, ире белән яшәгән чакла­рын да искә алды. Үзе әйткәнчә, «нур иңү» турында аеруча яратып, тәмләп сөйләде:
– Илле бер яшемдә ике улымны, иремне югалттым, – диде Фәрдия апа. – Бер‑бер артлы вафат булды­лар. Кече улым кечкенәдән гарип иде, чирдән үлде. Ә менә уртанчы­сын кыйнап харап иттеләр. Иремне дә югалткач, акылдан язар хәлгә җиттем. Бер‑бер артлы бит. Бүген­гедәй хәтерлим: түзәр чама калма­гач, кулга бау алдым да каралтыга чыгып киттем. Кулым калтырый, үз-үземне белештермәс дәрәҗәгә килдем. Шулвакыт кемдер башым­нан сыйпаган кебек булды. Тыныч­ланып калдым. Аяклар үзеннән-үзе өйгә алып керде. Диванга утырдым. Карасам, миңа таба өермә булып нур килә. Башымны бер якка бо­рам, икенче якка... Качып котылып булмады, теге нур китереп бәрде дә, тәмам күмеп китте. Шуннан ни булганны хәтерләмим, аңымны югалттым.
Фәрдия апа шул көннән бирле үзендә гайре бер көч тоя икән. Бо­зымны күрә, киләчәкне дә юрый. Башта ул якыннарын, танышларын өшкергән. Тора‑бара аның даны тирә‑як авылларга, районнарга та­ралган. Көненә йөзәр кеше килгән вакытлар да булган. Хәзер ул кадәр үк түгел икән инде.
– Ә ничек өшкерәсез? – дигән идем, әби безне тиз генә агач эскә­мияләргә утыртты. (Йорт эчендә дүрт кеше идек). Шуннан, һәр­беребез янына килеп, озак кына дога укыды. «Ихлас» белән «Фати­ха» сурәсен аерымачык ишеттем, калган сурәләр минем өчен таныш түгел иде. Ярты сәгатьләп шулай укыганнан соң:
– Дүртегез дә чиста, сездә бозым юк, – дип куйды.
– Ә сез бозым барын шунда ук күрәсезме? – дим.
– Әлбәттә, күрәм дә, әйтәм дә.
– Бозымны чыгарып бетерә ала­сызмы? – дим.
– Чыгарам. Кемгә өч, кемгә җиде‑сигез тапкыр өшкерү кирәк. Бозым ни дәрәҗәдә каты инде, шуннан тора.
Шулай итеп бер сәгатьләп утыр­дык әби янында. Соңга таба бө­тенләй ачылып китте, кочаклап ук алды. Ә аның өшкерүләренә килгәндә... Һәрхәлдә, зыян булма­ды. Дога ишеткәч, җанга бер төрле рәхәтлек иңә бит. Фәрдия апа янын­нан чыкканда арыганлык беткән кебек тоелды. Дога файдасымы, бүтәнме, өздереп әйтү кыен...
Ә урамга чыккач, бер кызык хәл булды. Безне Әлки район баш­лыгы урынбасары Рәшит Билалов Иске Чаллыга үз машинасында алып килде. Ни хикмәт, җирле җитәкченең Toyota Land Cruiserы кабынмады.
– Мондый хәлнең беркайчан да булганы юк иде, тик торганнан бит, – дип аптырады Рәшит Әбрә­рович.
Әби исә моңа үзенчә аңлатма бирде:
– Машинаны дөрес урынга куй­магансыз, бераздан кабына, – диде.
Шуннан безнең арттан икенче машина килеп җитте. Ә Рәшит Әбрәровичның машинасы нәкъ ярты сәгатьтән кабынган. Берәү дә бер җиренә кагылмаган. Баксаң, Иске Чаллыда моннан да сәеррәк хәлләр булгалый икән. Биредә яшәүчеләр машина кабынмауга гына әллә ни гаҗәпләнми.
КЕЧКЕНӘ КОЛХОЗ
Иске Чаллының башка өшкерү­челәре янына барып тормадык. Көнгә бер «сеанс» җитәр ди­дек. Аннан Фәрдия апа авылда иң стажлы «караучы әби» булып санала, калганнары аңа иярүчеләр икән.
Иске Чаллыда халык өшкерү белән генә шөгыльләнми, әлбәттә. Мал‑туар асрый, яшелчә, җиләк‑җимеш үстерә. Без авылның иң уңган гаиләләренең берсенә – Хәйдәровларга тукталдык. Гаилә башлыгы Гали абый тормыш иптә­ше Гөлгенә апа белән өч бала – ике кыз, бер ул тәрбияләп үс­тергән. Кызлары – Казанда, ә менә уллары Рамазан үзләре янында яши. Гали абый әйткәнчә, әтисе­нең уң кулы.
Хәйдәровлар хуҗалыгында 26 баш мөгезле эре терлек бар, шу­ларның 11е – савым сыеры. Сөтне савып алып, урнаштыру – фәкать ир‑атлар җилкәсендә.
– Хатыным Иске Чаллы төп бе­лем бирү мәктәбендә укыта, аның маллар янында йөрергә вакыты калмый, – диде Гали абый. – Гөл­генәнең төп эше – мәктәп. Ә хуҗа­лык Рамазан белән минеке. Кеч­кенә бер колхоз безнең, тик җитәк­че, эшчеләргә генә бүленмәгән.
Хәйдәровларның 35 гектар җирләре бар. Дүртесе үзләренең пай җире, икесен күршеләреннән сатып алганнар. Җир эшкәртер өчен барлык техникалары да бар, трактор, комбайн, чәчкеч, печән җыю җайланмалары. Әле сезон ва­кытында авылдашларына да ярдәм итәләр.

– Рамазан җәй көне өйгә кайтмый да, – диде ата кеше. – 23 яшендә генә булса да, бар эшне булдыра, бик тырыш. Кечкенәдән кул ара­сында булды. Бөтен ышаныч, өмет аңарда. Шәһәргә җибәрәсем килмәде. Анда да эшләп ашарга кирәк. Монда, ичмасам, үз‑үзенә хуҗа, эш җайланган. Безгә хәзер әллә ни кирәкми инде, балалар дип тырышабыз.
Хәйдәровларлар авыл башында мини‑ферма төзеп ята. Дәүләттән акча алмаганнар. Үз көчләре белән эшлиләр икән.
– Рамазанны фермер итеп теркәп, бер миллион грант аласы килгән иде, – ди Гали абый. – Әлегә бул­мады. Фермер булыр өчен авыл хуҗалыгы белгечлегенә укырга кирәк. Ә Рамазан Казан коопера­тив институтының икътисад бү­легендә читтән торып белем ала. Аны тәмамлагач, авыл хуҗалыгы юнәлешендә укырга керер инде. Бер карасаң, улыбызның югары бе­леме дә була, икътисад белгечлеге авыл хуҗалыганнан әллә ни ерак та түгел кебек. Тик законга каршы барып булмый шул…

Авылларга баргач, фермер­лар белән сөйләшкәндә, еш кына бер сорауга җавап эзлибез: терлек асрауның файдасы бармы?
– Бар, – диде Гали абый. – Мал­ларга печәнне, игенне сатып ал­мыйбыз. 35 гектар җирнең бер яр­тысында печән, икенчесендә иген үсә. Шул ел әйләнәсе ашатырга җитә. Сөтне, күрше авылдагы бер фермер белән кушылып, ра­йон үзәгенә илтеп тапшырабыз. Авылдагы сөт җыючы литрын 11 сумнан ала, ә без 13 сумнан тапшырабыз. Әлбәттә, бер генә сыер асраган кеше, район үзәгенә кадәр сөт тапшырып йөри алмый, файдасы калмый. Ә безгә барыбер отышлырак әле.
Хәйдәровлар кыш көннәрендә сөттән генә аена 70–80 мең акча керткән. Хәзер исә, сөткә бәяләр төшкәч, керем 50 мең сумга гына калган.
– Ун баш сыер көтүдә йөри, – диде Гали абый. – Чиратлап көтә­без. Иң күбе без чыгабыз, көтүдә­ге 55 сыерның 10сы безнеке бит. Әле менә авылдашлар белән «элект­ропастух» алып куярга җыенабыз. Күрше авыллар сатып алган, җайлы, диләр.

Тагын бу хуҗалыкта дүрт ат бар. Эш өчен дә файдаланалар, иткә дип тә суялар. Ат итеннән күпләп казылык ясыйлар икән.
– Бу минем төп нигезем, – диде Гали абый. – Без сигез туган. Ал­лага шөкер, туганнар бик дус‑тату яшибез. Әти‑әни юк, дип тормый­лар, бик еш кайталар. Ат итеннән ел саен казылык ясап, туганнарга күчтәнәч итеп таратабыз. Бергә‑бергә яшәгәч күңелле. Әле менә авыз ачтырдык, туганнар җые­лышып кайтты. Әти-әниебезнең дә рухы шат булгандыр, дип уй­лыйм.
...Әлки якларында менә шулай яшәп яталар. Уен-көлкене аңлый торган, тырыш, кунакчыл халык гомер итә биредә. Тагын бер сый­фатлары бар: акны ак диләр, кара­ны – кара. Кыскасы, мишәр туган­нар булдыра!