Җиләкле бистәсендә җиләк ник үсми?

Казанның Киров районына караган Җиләкле бистәсенә барырга җыенганда танышлар: «Газ пистолеты булса да алыгыз, куркыныч анда», – диделәр. Чынлап та шулай икән! Рәхмәт, бистә кешеләре ташламады: урамнар буйлап сәяхәт кылганда озата йөрделәр. Туктаусыз этләр өрә. Бер кулда – таяк, икенчесендә – тимер чүкеч. Өстәвенә, көн дә болытлап яңгыр ява башлады... Куркыныч фильмнар бер якта торсын, билләһи!

«ЕЛЫЙ-ЕЛЫЙ КҮЗ ЯШЬЛӘРЕ КАЛМАДЫ...»
Җиләкле бистәсе Казанның үзә­гендә урнашкан дисәм дә була: машина белән Кремльгә нибары ике‑өч минутлык юл. Биек йорт­лар артында шундый авыл (дөрес, рәсми исеме андый түгел аның) бар дип һич кенә дә уйламассың! Монда барысы да гаҗәп: урам уртасында күл булып җыелып яң­гыр сулары мөлдерәп ята, ярым ишелгән йортлар моңаеп утыра, капка төпләрендә кеше биекле­гендәге чүп үләннәре гаскәр кебек тора... Шәһәр белән авыл арасын­да – ун метр ара һәм... әйтеп бе­тергесез аерма.
Матур йорт эзләп, Кече Кры­ловка урамында йөрибез. Яңа, зур гына эшләнгән йортның кап­ касын шакыдык. Ишек алдында башына яулыгын бөркәнгән сөй­кемле генә апа күренде. Нурия исемле икән:
– Мин бирегә 1975 елда килен булып төштем, ә ирем Илшат мон­да туып-үскән. Әйдә, танышыр­сыз, – дип, Нурия апа Галимова безне өенә чакырды.
Капкадан кергәч тә, күзем әнис алмаларына төште. Рәсемдәге ке­бек алар: кып-кызыл.
– Янгында алмагачның бер ягы янды, бөтенләй корыр дигән идек, быел, шөкер, алма бирде, – диде Нурия апа.
Галимовлар гаиләсенә 2015 елда бик зур фаҗига килгән: җәй башында йортлары янып бет­кән. Документтан гайре ялкыннан бер генә әйберләрен дә алып чыга алмаганнар.
– Бишәү: ирем, улым, киленем, яңа туган онык белән урамда калдык, – дип, Нурия апа моң­су хатирәләрен яңартты. – Ирем белән иртәнге чәйне эчеп бетереп базарга җыенып йөри идем, бала­лар бүлмәсеннән кара төтен чык­ты. Документларны гына алырга өлгердек. Әле ярый балалар өйдә юк, оныкны хастаханәгә алып кит­кәннәр иде. Бабай да, мин дә – намазда. Янгын буласы көнне дә төне буе намаз укыган идек. «Ни өчен безгә мондый хәсрәт бирдең?» – дип елый‑елый күздә яшь калмады. Бу күкләр тарафын­нан бирелгән сынау булган, моны соңрак аңладык. Аллаһ Тәгалә: «Бер кулым белән алсам, икесе белән бирермен», – дигән. Хак ул, кыш башланганчы яңа йортыбыз әзер булды. Могҗиза димичә, нәр­сә дип әйтәсең?!
Илшат абый Галимов та тормыш иптәше кебек үк ачык йөзле, са­быр кеше. Җиләкле бистәсе ту­рында күп мәгълүмат белә булып чыкты.

– Бездә Җиләкле бистәсе та­рихы турында китап та бар иде, – дип сүзен башлады Илшат абый. – Әти-әнидән калган иде ул, янды бит. Менә шул китаптан укыган мәгълүматлар истә. Җиләкле бистәсе атамасын Казан ханлыгы чорында биргәннәр. Ул чорда кура җиләге, җир җиләге, каен җилә­ге, караҗиләк һәм башка бик күп төрле җиләк‑җимеш үскән. Ка­зан ханлыгы яулап алынганчы Җиләкле бистәсендә татарлар тормышы чын мәгънәсендә чәчәк аткан. Аннан соң бистәгә руслар да күченеп утырган, ә татарлар­ның күбесе куылган. 1825 елда Җиләкле бистәсе Казан шәһәренә кертелгән. Атаклы Алафузов фа­брикасы монда булган. Нигездә, бистәдә гади крестьяннар яшәгән. Биредә 1930нчы елларга кадәр «Бишвакытлы» дип исемләнгән мәчет эшләгән. Эшчеләр өчен ха­лык училищесы булган. Анда татар сыйныфлары да эшләгән.

Илшат абый Җиләкле бистәсен­дәге һәркемне белә, «аяклы энци­клопедия» дияргә дә мөмкин аны. Ленская, Батыршин, Серов урам­нарындагы күпкатлы йортлар, Мәскәү базары аның күз алдында төзелгән. 1970нче еллар башына кадәр анда шәхси йортлар булган.

– 1960–1970нче елларда безнең бистәдә тормыш гөрләп тора иде, – ди Илшат абый. – Җитен комбина­ты, тегү фабрикасы, күн эшкәртү фабрикасы, дары заводы, йон юу, йон эшкәртү фабрикалары – бары­сы да Киров районында булды бит. Иртәнге дүрт‑биштә бистәдә тор­мыш башлана иде. Завод-фабри­калар аркасында үскән дә ул. Ха­лык эш урынына якынрак җирдә яшәргә тырышкан. Югыйсә, монда җирләр бер дә кызыгырлык түгел, сазлыклы урын. Яшелчә утыртам дисәң, ел саен әллә ничә йөк ма­шинасы ком, туфрак кертергә кирәк. Хәзер дә шулай. Гомумән, ул чор белән хәзерге вакыт ара­сында әллә ни үзгәреш юк: ха­лык гомер буе үзләрен биредән күчерерләр, йортларны сүтәрләр дип куркып, шуны көтеп яшәгән. Бүген дә шул ук хәл. Инде балалар үсеп җитеп, оныклар туды. Һаман билгесезлектә яшибез...
Галимовлар, йортлары янган­нан соң, ике ай документлар тотып төрле ишекләрне шакып караганнар: ун сутый җирләре урынына, бәлки, аларга фатир би­рерләр? Тик анык җавап ишет­мәгәч, яңа йорт салырга карар кылганнар.
– Бу каркас йортыбыз 2 мил­лионга басты, – ди Илшат абый. – Янган йортны иминиятләштер­гән идек, аннан 500 мең сум акча күчте, калганы мәрхәмәтле ке­шеләр ярдәме белән булды. Мин, вертолет заводында эшләп, лаеклы ялга чыктым. Заводның вете­раннар советына барып гариза язган идем, рәхмәт җитәкчелек­кә, 156 мең сум акча бирделәр. Улым эшләгән «Оргсинтез» заводы да бик ярдәм итте, акчалата да, хезмәттәшләре дә килеп булышты. Тагын бик зур ярдәмне мөсел­ман кардәшләребездән күрдек. «Рамазан», «Ярдәм» мәчетеннән зур суммада акча, азык‑төлек тә китерделәр. Туганнар, күр­шеләр – берсе дә ташламады. Ба­рысына да зур рәхмәт! Аллаһы Тәгалә ярдәмен бирә, мәрхәмәт­ле кешеләр дә тирә-юнебездә күп икән, шуңа инандык.
РЕТРО АВТОМОБИЛЬ ХУҖАСЫ!
Галимовлар яшәгән урамда ас­фальт юл бар, өч ел элек түшәгән­нәр. Янәшәдә генә тугыз катлы йорт салмасалар, мондый бәхет тәтемә­гән дә булыр иде. Ә эчкә таба, бистә­нең калган урамнарында, асфальт юк. Нурия апа аягына резин итекләр киеп безне күрше Гончаров урамы­на алып китте. Кулына таяк тотты:
– Әйдә, озата барыйм, монда таяксыз йөрергә куркыныч, этләр ташлана, – ди Нурия апа. – Узган ел Батыршин урамына барганда, юлны кыскартыйм дип бистә эчен­нән киткән идем. Каршыма унлап эт чыкты, чолгап алдылар. Ни сел­кенергә, ни кычкырырга куркып торам. Бәхеткә, тәрәзәдән мине күреп бер хатын чыкты. Таяк белән этләрне куып җибәрде.
Нурия апа безне кечкенә генә йортка алып килде. Капка эчен­нән өзгәләнә-бәргәләнә эт өрер­гә тотынды. Җиләкле бистәсенең бер үзенчәлеге – һәрбер йортта эт бар.
Капкадан кечерәк кенә буйлы, түгәрәк йөзле бабай күренде. Әдһәм Закирҗанов икән, 1933 елда туган. Йорты да үзеннән әллә ни яшь тү­гел, 1953 елда салынган.
– Әти‑әни бу нигезгә 1941 елда Биектау районыннан килеп төпләнгән, – диде Әдһәм абый. – Әнинең абыйлары биредә яшәгән. Кайвакыт: «Ичмасам, берәр уңды­рышлы туфраклы җиргә дә килеп урнашмаганнар», – дип уфтанам. Бигрәк начар бит җире. Үземне бел­гәннән бирле бу нигезгә балчык кертәм. Җир аска китә, су өскә чыга. Бакчаны карап тормасаң, яшелчә үстерәм димә...
Әдһәм абыйның тормыш иптәше тугыз ел элек вафат булган. Бүген кызының балалары ике оныгы белән яши. Тугыз сутый җирләрен­дә барысы да бар: йорты, сарае, гаражы, бакчасы. Элек мал‑туар да асраганнар, хәзер инде җиде тавык кына калган.

– Үз йортың белән яшәп, бер хай­ван да асрамагач, әллә ничек, – дип куйды Әдһәм абый.
Тавыкларны ике елга бер ал­маштырып тора икән. Аларны кош базарыннан барып алалар. Игенне исә көзге ярминкәләрдән алып калалар.

Әдһәм абый мыек астыннан гына елмаеп: «Хәзер мин сезгә бер нәрсә күрсәтәм әле», – дип, гаражын ачып җибәрде. Ә анда «Москвич» тора. Ялт иткән, 1981 елгы машина икән.
– Ул чорда машина алырга рөхсәтне һәркемгә дә бирмиләр иде, – дип горур елмайды Әдһәм абый. – Мин илле елдан артык Дары зоводында эшләдем, Мактау тактасыннан төшмәдем. Заводның иң яхшы эшчесе буларак, «Москвич» алырга рөхсәт бирделәр. Җиде меңгә сатып алдык аны. И, ничек сөенгәнне белсәгез! Зур нәчәлникләр кебек, машинага утырып чыгып китәм...
Әдһәм абыйның ике гаражы бар (дөрес, алар зур түгел). Икен­чесендә «Урал» мотоциклы саклана. Шулай ук, бер дигән кыяфәттә.

– Бу техникалар йөриме соң? – дим бабайга.
– Ничек йөрмәсен, әлбәттә, йөри. «Москвич» белән быел бер тапкыр гына чыктым, ә менә «Урал»да еш йөрим. Мотоцикл булганга, машина яхшы сакланды. Хаты­ным белән «Урал»га утырып печән дә ташыдык, базарга да йөрдек. Ә машина рәеш өчен торды.
Әдһәм абыйның ихатасы бала­чакка алып кайтты. Такта капкалар, караеп беткән кечкенә сарайлар, җиргә утырган йорт. Әби-бабайлар яшәгән йортлар нәкъ менә шундый була иде. Хәзер авылларда мондый йортлар сирәк инде, булса да, алар­да кеше яшәми. Ә монда – Казан уртасында...

Бабай, елмая-елмая, алмагачын­нан алма өзеп бирде. Ул нәкъ та­тар карты: изге күңелле, юмарт, җор телле.

ФАНТАСТИКА ЯЗАРЛЫК...
Җиләкле бистәсендә кәҗә асраучы берничә кеше бар ди­деләр. Нурия апа безне Полевой урамында яшәүче Наилә апага алып китте. Һәр капка төбендә эт ята. Исебез китеп җиргә сеңеп үк беткән өйләрне карап барабыз. Аларда да кеше яши икән. Дөрес, яңа салынган йортлар да күзгә чалынды.
– Балалар ата-аналарына кара­ганда кыюрак, иске өйдә яшисе килмичә, кайберләре ата‑ана ниге­зенә яңа йорт сала, – ди Нурия апа.

– Ә сүтсәләр? – дим.
– Шулай кала инде. Сүткән очракта йортка карамыйлар, су­тый исәбеннән акча түләячәкләр.
– Сутыена күпме акча өмет итәсез?
– Белмим, әйтүче юк. Миллион ярымнан да ким булмастыр, дибез. Монда җир кыйммәт йөри.
Нурия апа белән бер капканы шакыдык, ачучы булмады. Шунда гына дүрт‑биш ир сөйләшеп тора иде: «Ул кәҗәләрен бетерде», – ди­деләр. Ирләрнең берсе – Николай – безне кәҗә асраучы күршеләренә алып барырга булды. Нурия апага рәхмәтләр әйтеп саубуллаштык. Икенче экскурсиячегә ияреп, юлны дәвам иттек.
– Икешәр метрлы чүп үләннәре үсеп утыра. Ни өчен аларны чап­мыйлар? – дим Николайга.
– Ә ул безнең эш түгел!
– Кеше капка төбен үзе чабарга тиештер инде? – дим.
– Юк, администрациядән кеше җибәрсеннәр. Әнә, юлларны ка­рамыйлар. Монда һәр ике йорт саен – балалар. Махсус мәйданчык эшлибез дип, җитәкчелек яз көне вәгъдә бирде. Шул этләрне дә ау­лаучы юк, «беспредел» монда...
Николай да шушы бистәдә туып‑үскән икән. Әлегә кадәр хатыны белән әбисеннән калган йортта яшиләр. Әллә нинди сәер, серле хәлләр турында сөйләде, фантастика язарлык! Ул безне кеше яшәми торган бер йортка алып китте. Кыргый этләр шунда балалап, үрчеп ята икән. Шулай ук тәртипсез тормыш рәвеше алып барган кешеләр дә кергәли ди. Мо­ның кадәр кыйссаны ишеткәч, шикләнеп калдым. Ә фотограф Александр экскурсияче артыннан элдертә генә.
– Курыкмагыз, кулда тимер чү­кеч, – ди Николай.
Куаклар басып киткән йортта, чынлап та этләр яши булып чыкты. Төрле зурлыктагылары бар. Юкка борчылганмын, этләр хәтта өреп тә карамады.
– Алар мин булганга гына сезгә тими, ә чит кешеләргә ташлана­лар, – диде бик зур эш башкар­ган кебек Николай. Күршесе өйдә булып чыкмады. Шулай да элек кәҗәләр асраган икенче ханым белән таныштык:
– Ике ел элек соңгы кәҗәне күр­шеләргә саттым, – диде Рәшидә апа Сафина.
Озын сүзнең кыскасы, бу мөлаем ханым безне Җиләкле бистәсенең атаклы кәҗә асраучысы – Әминә апа янына алып барырга риза­лашты.
– Бер белмәгән кеше бистәдә еш кына адаша, этләр дә күп, оза­тыйм сезне, – дип кулына таяк тотты.
– Ни өчен кәҗәне бетердегез? – дим.
– Йөрәккә операция ясаттым, карарга кеше калмады.
Рәшидә апа татарча газеталар да алдыра икән. Күн эшкәртү фа­брикасында эшләгән.
– Бистәдә татарлар күп. Ара­лашып яшибез, – диде ул.
– Бистәдә җиләк үсәме? – дим.
– Хәзер юк инде. Чүп үләне ба­сып алды, бар җирдә – чүп өеме. Үзегез күреп торасыз. Элек бар иде...
Әминә апаның биш савым кәҗәсе бар икән. Ишек алды чәчәкләр белән тулган.
– Сезнең кәҗәләр тәртипле ахры, моның кадәр чәчәк үстерә алгач, – дим.
– Алар икенче яктан йөри, ишек алдына кермиләр, – диде Әминә апа.
– Биш кәҗә сөтен кая куясыз дим?
– Сатам, яшь балалары булган ата-аналар Казанның икенче поч­магыннан ук килеп алалар. Кәҗә сөтен үзебез дә яратабыз.
Әминә апа кәҗә сөтен литры 120 сумнан сата икән. Аның фай­дасы турында бәйнә‑бәйнә сөй­ләде. Халыкта «Кәҗә мал түгел...» дигән гыйбарә яшәсә дә, Әминә апа гомер буе әлеге хайванны асраган. Күңеле шулай куша, ак­часы да, акмаса да, тама бит.
– Кәҗәләрне ел саен киметер­мен, дим дә, шулай кала. Аларга ияләнү бик тиз, балаң кебек күрә башлыйсың, – диде ул.
Җиләкле бистәсе миңа бер му­зейны хәтерләтте. Аның хәтта ке­шеләре дә үзгә, ачык, гади. Күңелдә авылга сусау тойгысы барлыкка килсә, шунда барып кайтырга киңәш итәм.

КҮКТӘН МОГҖИЗА ТӨШӘРМЕ?
Киров һәм Мәскәү районнары администра­циясе башлыгы урынбасары Айдар Заһиров белән элемтәгә кердем. Андагы проблемалардан хәбәрдар булып чыкты ул:
– Җиләкле бистәсендә яз саен диярлек бу­лам. Ташу вакытында халыкның идән асларына су тула, юлларны да су баса. Махсус машиналар чакыртабыз, насос белән суны суырттырабыз. Дөресен генә әйткәндә, анда җавапсызрак халык яши. Язын ул карны су төшмәслек итеп көрәп була бит. Җәен капка төпләрендә чүп үләннәрен дә чапмыйлар. Күктән могҗиза төшкәнне көтеп яталар.
Әлбәттә, бу урын инвесторлар өчен бик кызык, шәһәр үзәгендә бит. Тик әлегә бистә халкын күпкатлы йортларга күчерү турында сүз бармый. План буенча 2019 елга канализация суларын суыртучы станция (КНС) эшли башларга тиеш. Менә шуннан соң Җиләкле бистәсенә күпкатлы йортлар салырга мөмкин булачак. Аңлашыла ки, ул вакытта кешеләргә үз ихаталарын ташлап китәргә туры киләчәк.