«Таләпчән һәм усал хирург булыр идем»
Талантлар эзлибез. Һәм табабыз. «Татарстан» журналының Әдәби премиясе»нә кемнәр лаек булды.
06 февраля 2018
«Татарстан» журналының әдәбия премиясе» бәйгесенә килгән хикәяләре белән сез инде танышкан идегез. Менә хәзер бәйгенең татар телендә иҗат итүче лауреаты Айгөл Абдрахманованың үзе белән дә танышырга җай чыкты.
– Ничек бу бәйгедә катнашырга булдың, Айгөл? Һәм, гомумән, әдәби бәйгеләр язучы өчен кирәкле, файдалы дип уйлыйсыңмы?
– Дөресен генә әйткәндә, бу бәйгедә катнашу үзем өчен дә көтелмәгән бер вакыйга булды. Язмаларымның җибәрелүе турында онытканмын да хәтта. Иҗатка урын калмый башласа, йә язган хикәяләреңне кешегә күрсәтмичә, бер ритмлы көнкүрешкә ияләшеп мүкләнеп ята башласаң, һичшиксез, мондый бәйгедә катнашырга кирәк. Хис-кичерешләр тоныклана башлаганда, иҗади адреналин алу мөһим дип саныйм. Миңа бу бәйге алга тагын бер адым атлар өчен көч бирде.
– Татар әдәбиятына килгән яшь язучыларга үзләрен таныту кыенмы, синеңчә? Моның өчен алар нәрсә эшләргә тиеш?
– Танылу өчен көчле иҗатчы булырга кирәктер, мөгаен. Ә менә үзеңне күрсәтү өчен, миңа калса, бүгенге көндә мәйдан җитәрлек: әдәби түгәрәкләр, остаханәләр, бәйгеләр бик күп. Теләге булган, киңәш һәм тәнкыйть сүзе ишетергә курыкмаган яшь язучыларга мөмкинлекләр бар.
– Бу бәйге сиңа беренче китабыңны нәшер итү мөмкинлеге бирә, ул китапны ничек күзаллыйсың? Китап бастырганнан соң тормышың үзгәрер дип уйлыйсыңмы? Ә үзең?
– Моңарчы китап турында уйлаганым булмады, шуңа күрә әлегә бернинди күзаллавым да юк. Бер генә теләк: иң көчле язмаларым керсен иде ул китапка. Миңа йөкләнгән ышанычны аклыйсы килә, ни дисәң дә. Тормыш... юк, үзгәрмәс ул. Ә миндә үз-үземне «ашау» хисе артырга мөмкин. Китап ул бала кебек, аның өчен җавап бирәсе булачак бит.
– Язучы үз заманының елъязмачысы булырга тиеш, диагноз куючысы, диләр. Килешәсеңме? Бүгенге заманга син нинди диагноз куяр идең?
– Авыру заманда яшибез, дияр идем. Кызганыч, бу көнкүреш мин күрергә теләгән идеаль тормыш таләпләренә, күзаллауларга туры килми. Еш кына берәр кузы эченә яшеренәсе килә башлый. Ә елъязмачы дигән сүзләр белән килешмим. Язучы, иҗатчы (шул исәптән мин дә) әйләнә-тирәдәгегә объектив бәя бирә алмый, дип уйлыйм. Без бит кешеләр генә...
- Синең өчен әдәбият кем-нәрдән, нинди авторлар һәм китаплардан башланды? Хәзер кемнәрне укыйсың, күзәтеп барасың? Кемнәр авторитет?
– Әдәбият дөньясының кемнән башлануын хәтерләмим дә инде хәзер. Иң беренчеләрдән булып көчле тәэсир ясаган шәхес Әмирхан Еники иде. Рус әдәбиятыннан Михаил Булгаковны йотлыгып укыдым. Бераздан Анна Гавальда иҗатын үрнәк итә башладым. Хәзерге вакытта әдәбият дөньясындагы яңалыкларны күз уңыннан ычкындырмаска, мөмкин булганча укып барырга тырышам. Тик бөтен язучыларның да иҗатын кабул итә алмыйм. Соңгы арада Марат абый Кәбировның иҗатына тартылам.
– Беренче тапкыр «мин дә яза алам икән бит» дигән уй кайчан килде?
– «Иделем акчарлагы» бәйгесендә Гран‑при алганнан соң, мөгаен. Башта бөтен катнашучылар алдында хикәямне сүтеп җыйдылар. Оятымнан җир тишегенә кереп китәрдәй булган идем. Икенче көнне бүләкләделәр. Шок кичердем, бер‑ике көннән «бәлки, дөрестән дә, яза аламдыр» дигән өмет, уй барлыкка килде.
– Синең гаиләңдә язу эшенә, иҗатка хөрмәт яшәгәнен беләм. Әтиең белән әниең үзең яза башлауга ничек карады?
– Әниебез – үзе иҗатчы, бик тыйнак, әмма, минем карашка, сәләтле шагыйрә. Мин бу сүзләрне ул минем әнием булганга гына әйтмим! Әтиебез бөтен барлыгы белән әдәбиятны хөрмәт итә торган кеше. Шуңа күрә әти‑әни һәрчак көч биреп, ярдәм итеп тора. Иң беренче язмаларымны да әнигә укыттым. Чиле-пешле, әле хикәя булып оешып та бетмәгән текстларга әни игътибарлы булды, киңәшләрен бирде, Әмирхан Еники китапларын алып укытты. Бүген дә, яңа хикәяләр язылмыйча торса, иң беренче булып әти‑әни «селкетә» башлый.
– Иҗатыңның башында сиңа иң төпле киңәшен биргән, үзеңә ышанычны ныгыткан кешеләр кемнәр булды?
– Шулай ук әни һәм әти. Ә үземә ышаныч әле дә ныгымады ул, җанны кытыклап торырлык берәр хис булырга тиеш бит инде.
– Кәгазь-каләм алдындагы курку хисен ничек җиңәсең?
– Хәзерге вакытта да шул хис белән көрәшеп яшим. Бәлки мин яза белмимдер, бәлки элеккеге кебек матур хикәяләр башка булмас, дигән курку бик еш кимерә күңелне. Шуңа күрә ни дә булса язарга утыру бик зур авырлык белән бирелә. Шул халәткә ияләшмәс өчен, телефонга хис-кичерешләремне, ниндидер вакыйгаларны язгалыйм, терким. Куркуны җиңү сере юк, гадәттә, үзеннән-үзе килеп чыга барысы да.
– Кулдан язасыңмы, компьютерда җыясыңмы?
– Хикәяләрне кулдан язам. Кызыл көндәлеккә карандаш белән язарга яратам. Шулай иткәндә, сүзләрнең сихри көче артадыр кебек.
– Китапларны кәгазьдән укыйсыңмы, электрон форматтамы? Язучы укучы да булырга тиешме?
– Язучы укучы булырга тиеш. Башкаларны укыганда һәм бәяләгәндә генә үз иҗатыңа читтән караш барлыкка килә, дип уйлыйм. Әлбәттә, кәгазь китапка өстенлек бирәм. Ләкин электрон форматтагыларыннан да баш тартмыйм.
– Проза язар өчен тормыш тәҗрибәсе кирәк, диләр. Янәсе, яшь килеш чын мәгънәсендә көчле проза әсәре язу – нонсенс. Килешәсеңме?
– Килешәм, чөнки бик күп яшь авторларның иҗаты белән танышырга туры килә. Гадәттә, мәктәп укучылары (югары сыйныфлар) һәм 1нче курс студентлары авылдашлардан, күршеләрдән ишеткән яки үзләре күргән вакыйгаларны әдәби әсәргә күчерергә тырыша. Геройны тегеләй дә, болай да җәфалыйлар. Хикәядә газап, чир, үлем күбрәк булган саен әсәр көчлерәк, дигән ялгыш фикер сизелә. Яшь авторлар үзләренә таныш булмаган хис-кичерешләр белән уйныйлар һәм шуның аркасында күпчелек очракта чынбарлыктан ерак булган, ясалма әсәрләр туа. Менә моны мин тормыш тәҗрибәсе булмаудан күрәм. Ләкин шул ук вакытта яшь язучылар арасында бөтен геройларны тоемлап, һәркайсын үзе аша кичергән авторлар да юк түгел. Тормыш тәҗрибәсен күзәтүчәнлек белән алмаштырып, көчле әсәр язарга мөмкин, дип уйлыйм.
– Язучының башында «тараканнар» күбрәк булган саен ул оригинальрәк, кызыклырак, дигән позиция популяр бүген. «Шаккатыризм» белән әдәбият мәйданын, укучыны яулау гадәти хәлгә әйләнеп бара. Пиарның кайсы төре дә килешә, дигәндәй... Йөз тотарга кирәкме бу тенденцияләргә?
– Үзең әйтмешли, пиарның кайсы төре дә килешә. Мин үзем «ятып калганчы, атып кал» мәкаленә колак салу яклы. Ләкин башны югалтып, замана шаукымына бирелергә дә ярамый. Эшләп, сынап карарга, үзеңә читтән бәя бирергә һәм, иң мөһиме, шул тенденция кысаларында милли әдәбиятны күтәрергә тырышырга кирәк.
– Син үзең әсәрләреңдәге каһарманнар белән ни дәрәҗәдә тәңгәл? Якыннарың, танышларың язганнарыңда үзләрен таныйлармы?
– Әни хикәяләрдә танышларны «күргәли». Мин геройларның тормыштан алынганлыгын яшермим. Әсәрне мөмкин кадәр тормышчан итү өчен, кешеләр белән сөйләшкән, киңәшләшкән чаклар да була. Үземне геройларга күчергән юк. Дөресен әйтәм, куркам. Гәрчә, «Караш» хикәясендәге каһарманны бөтен кеше мин дип күз алдына китерә икән.
– Синең юридик белемең бар, табиб булам дигән хыялым да бар иде, дип уртаклашканыңны хәтерлим. Сайлау мөмкинлеге булса, башка һөнәр вәкиле булыр, тормышыңны икенче юнәлешкә борыр идеңме? Гомумән, Айгөл булмасаң, кем булыр идең?
– Кайчакта, берничә параллель дөнья бар, һәм шул дөньяларда мин төрле кеше тормышларын яшимдер кебек тоела. Әгәр хәзерге акыл белән мәктәп елларына кире кайтып булса, башка фәннәрдән имтиханнар биреп, медицина факультетына укырга барыр идем. Карап торышка бик таләпчән һәм усал хирург булыр идем, мөгаен. Тик филология өлкәсен сайлавыма үкенгәнем булмады, Аллаһка шөкер.
– Иң аяусыз, кырыс тәнкыйтьчең кем?
– Дөресен генә әйткәндә, кырыс тәнкыйть ишеткәнем булмады моңарчы. Әллә жәллиләр шунда... Гадәттә, киңәш бирәләр.
– Тормыштагы иң зур кыйммәтләр?
– Гаилә, сәламәтлек һәм тугрылык.
– Сине нәрсә илһамландыра һәм көч бирә?
– Музыка, каһвә, сәяхәтләр, үзенчәлекле шәхесләр белән аралашу. Илһам булмаганда, мине әйбәт кенә итеп сүгеп алу да ярап куя.
– Әдәбиятны «массачыл» һәм «җитди» төрләргә бүләсеңме?
– Әйе, бүлеп карыйм. Мондый бүленеш бөтен өлкәләрдә дә чагыла. Хәзер яшьләр арасында «җитди» (классик) әдәбият, музыка, сәнгатькә омтылу мейнстримга әйләнеп бара, әлбәттә. Тик, аңа карап кына, бу күренеш юкка чыгар, дип уйламыйм.
– Сине әдәбиятта иң тетрәндергән герой кем?
– Родион Раскольников.
– Әдәбият тәрбия чарасы булырга тиешме?
– Бүгенге югары технологияләр, Интернет заманында бу, бәлки, көлке яңгырыйдыр. Тик әдәбияттан тәрбия вазыйфасын беркем дә төшерми. Ул булырга тиеш. Әмма бүген әдәби әсәрләрдә тәрбияви моментларны нотык уку рәвешендә түгел, ә вакыйгалар, сюжет аша бирү сорала.
– Ничек бу бәйгедә катнашырга булдың, Айгөл? Һәм, гомумән, әдәби бәйгеләр язучы өчен кирәкле, файдалы дип уйлыйсыңмы?
– Дөресен генә әйткәндә, бу бәйгедә катнашу үзем өчен дә көтелмәгән бер вакыйга булды. Язмаларымның җибәрелүе турында онытканмын да хәтта. Иҗатка урын калмый башласа, йә язган хикәяләреңне кешегә күрсәтмичә, бер ритмлы көнкүрешкә ияләшеп мүкләнеп ята башласаң, һичшиксез, мондый бәйгедә катнашырга кирәк. Хис-кичерешләр тоныклана башлаганда, иҗади адреналин алу мөһим дип саныйм. Миңа бу бәйге алга тагын бер адым атлар өчен көч бирде.
– Татар әдәбиятына килгән яшь язучыларга үзләрен таныту кыенмы, синеңчә? Моның өчен алар нәрсә эшләргә тиеш?
– Танылу өчен көчле иҗатчы булырга кирәктер, мөгаен. Ә менә үзеңне күрсәтү өчен, миңа калса, бүгенге көндә мәйдан җитәрлек: әдәби түгәрәкләр, остаханәләр, бәйгеләр бик күп. Теләге булган, киңәш һәм тәнкыйть сүзе ишетергә курыкмаган яшь язучыларга мөмкинлекләр бар.
– Бу бәйге сиңа беренче китабыңны нәшер итү мөмкинлеге бирә, ул китапны ничек күзаллыйсың? Китап бастырганнан соң тормышың үзгәрер дип уйлыйсыңмы? Ә үзең?
– Моңарчы китап турында уйлаганым булмады, шуңа күрә әлегә бернинди күзаллавым да юк. Бер генә теләк: иң көчле язмаларым керсен иде ул китапка. Миңа йөкләнгән ышанычны аклыйсы килә, ни дисәң дә. Тормыш... юк, үзгәрмәс ул. Ә миндә үз-үземне «ашау» хисе артырга мөмкин. Китап ул бала кебек, аның өчен җавап бирәсе булачак бит.
– Язучы үз заманының елъязмачысы булырга тиеш, диагноз куючысы, диләр. Килешәсеңме? Бүгенге заманга син нинди диагноз куяр идең?
– Авыру заманда яшибез, дияр идем. Кызганыч, бу көнкүреш мин күрергә теләгән идеаль тормыш таләпләренә, күзаллауларга туры килми. Еш кына берәр кузы эченә яшеренәсе килә башлый. Ә елъязмачы дигән сүзләр белән килешмим. Язучы, иҗатчы (шул исәптән мин дә) әйләнә-тирәдәгегә объектив бәя бирә алмый, дип уйлыйм. Без бит кешеләр генә...
- Синең өчен әдәбият кем-нәрдән, нинди авторлар һәм китаплардан башланды? Хәзер кемнәрне укыйсың, күзәтеп барасың? Кемнәр авторитет?
– Әдәбият дөньясының кемнән башлануын хәтерләмим дә инде хәзер. Иң беренчеләрдән булып көчле тәэсир ясаган шәхес Әмирхан Еники иде. Рус әдәбиятыннан Михаил Булгаковны йотлыгып укыдым. Бераздан Анна Гавальда иҗатын үрнәк итә башладым. Хәзерге вакытта әдәбият дөньясындагы яңалыкларны күз уңыннан ычкындырмаска, мөмкин булганча укып барырга тырышам. Тик бөтен язучыларның да иҗатын кабул итә алмыйм. Соңгы арада Марат абый Кәбировның иҗатына тартылам.
– Беренче тапкыр «мин дә яза алам икән бит» дигән уй кайчан килде?
– «Иделем акчарлагы» бәйгесендә Гран‑при алганнан соң, мөгаен. Башта бөтен катнашучылар алдында хикәямне сүтеп җыйдылар. Оятымнан җир тишегенә кереп китәрдәй булган идем. Икенче көнне бүләкләделәр. Шок кичердем, бер‑ике көннән «бәлки, дөрестән дә, яза аламдыр» дигән өмет, уй барлыкка килде.
– Синең гаиләңдә язу эшенә, иҗатка хөрмәт яшәгәнен беләм. Әтиең белән әниең үзең яза башлауга ничек карады?
– Әниебез – үзе иҗатчы, бик тыйнак, әмма, минем карашка, сәләтле шагыйрә. Мин бу сүзләрне ул минем әнием булганга гына әйтмим! Әтиебез бөтен барлыгы белән әдәбиятны хөрмәт итә торган кеше. Шуңа күрә әти‑әни һәрчак көч биреп, ярдәм итеп тора. Иң беренче язмаларымны да әнигә укыттым. Чиле-пешле, әле хикәя булып оешып та бетмәгән текстларга әни игътибарлы булды, киңәшләрен бирде, Әмирхан Еники китапларын алып укытты. Бүген дә, яңа хикәяләр язылмыйча торса, иң беренче булып әти‑әни «селкетә» башлый.
– Иҗатыңның башында сиңа иң төпле киңәшен биргән, үзеңә ышанычны ныгыткан кешеләр кемнәр булды?
– Шулай ук әни һәм әти. Ә үземә ышаныч әле дә ныгымады ул, җанны кытыклап торырлык берәр хис булырга тиеш бит инде.
– Кәгазь-каләм алдындагы курку хисен ничек җиңәсең?
– Хәзерге вакытта да шул хис белән көрәшеп яшим. Бәлки мин яза белмимдер, бәлки элеккеге кебек матур хикәяләр башка булмас, дигән курку бик еш кимерә күңелне. Шуңа күрә ни дә булса язарга утыру бик зур авырлык белән бирелә. Шул халәткә ияләшмәс өчен, телефонга хис-кичерешләремне, ниндидер вакыйгаларны язгалыйм, терким. Куркуны җиңү сере юк, гадәттә, үзеннән-үзе килеп чыга барысы да.
– Кулдан язасыңмы, компьютерда җыясыңмы?
– Хикәяләрне кулдан язам. Кызыл көндәлеккә карандаш белән язарга яратам. Шулай иткәндә, сүзләрнең сихри көче артадыр кебек.
– Китапларны кәгазьдән укыйсыңмы, электрон форматтамы? Язучы укучы да булырга тиешме?
– Язучы укучы булырга тиеш. Башкаларны укыганда һәм бәяләгәндә генә үз иҗатыңа читтән караш барлыкка килә, дип уйлыйм. Әлбәттә, кәгазь китапка өстенлек бирәм. Ләкин электрон форматтагыларыннан да баш тартмыйм.
– Проза язар өчен тормыш тәҗрибәсе кирәк, диләр. Янәсе, яшь килеш чын мәгънәсендә көчле проза әсәре язу – нонсенс. Килешәсеңме?
– Килешәм, чөнки бик күп яшь авторларның иҗаты белән танышырга туры килә. Гадәттә, мәктәп укучылары (югары сыйныфлар) һәм 1нче курс студентлары авылдашлардан, күршеләрдән ишеткән яки үзләре күргән вакыйгаларны әдәби әсәргә күчерергә тырыша. Геройны тегеләй дә, болай да җәфалыйлар. Хикәядә газап, чир, үлем күбрәк булган саен әсәр көчлерәк, дигән ялгыш фикер сизелә. Яшь авторлар үзләренә таныш булмаган хис-кичерешләр белән уйныйлар һәм шуның аркасында күпчелек очракта чынбарлыктан ерак булган, ясалма әсәрләр туа. Менә моны мин тормыш тәҗрибәсе булмаудан күрәм. Ләкин шул ук вакытта яшь язучылар арасында бөтен геройларны тоемлап, һәркайсын үзе аша кичергән авторлар да юк түгел. Тормыш тәҗрибәсен күзәтүчәнлек белән алмаштырып, көчле әсәр язарга мөмкин, дип уйлыйм.
– Язучының башында «тараканнар» күбрәк булган саен ул оригинальрәк, кызыклырак, дигән позиция популяр бүген. «Шаккатыризм» белән әдәбият мәйданын, укучыны яулау гадәти хәлгә әйләнеп бара. Пиарның кайсы төре дә килешә, дигәндәй... Йөз тотарга кирәкме бу тенденцияләргә?
– Үзең әйтмешли, пиарның кайсы төре дә килешә. Мин үзем «ятып калганчы, атып кал» мәкаленә колак салу яклы. Ләкин башны югалтып, замана шаукымына бирелергә дә ярамый. Эшләп, сынап карарга, үзеңә читтән бәя бирергә һәм, иң мөһиме, шул тенденция кысаларында милли әдәбиятны күтәрергә тырышырга кирәк.
– Син үзең әсәрләреңдәге каһарманнар белән ни дәрәҗәдә тәңгәл? Якыннарың, танышларың язганнарыңда үзләрен таныйлармы?
– Әни хикәяләрдә танышларны «күргәли». Мин геройларның тормыштан алынганлыгын яшермим. Әсәрне мөмкин кадәр тормышчан итү өчен, кешеләр белән сөйләшкән, киңәшләшкән чаклар да була. Үземне геройларга күчергән юк. Дөресен әйтәм, куркам. Гәрчә, «Караш» хикәясендәге каһарманны бөтен кеше мин дип күз алдына китерә икән.
– Синең юридик белемең бар, табиб булам дигән хыялым да бар иде, дип уртаклашканыңны хәтерлим. Сайлау мөмкинлеге булса, башка һөнәр вәкиле булыр, тормышыңны икенче юнәлешкә борыр идеңме? Гомумән, Айгөл булмасаң, кем булыр идең?
– Кайчакта, берничә параллель дөнья бар, һәм шул дөньяларда мин төрле кеше тормышларын яшимдер кебек тоела. Әгәр хәзерге акыл белән мәктәп елларына кире кайтып булса, башка фәннәрдән имтиханнар биреп, медицина факультетына укырга барыр идем. Карап торышка бик таләпчән һәм усал хирург булыр идем, мөгаен. Тик филология өлкәсен сайлавыма үкенгәнем булмады, Аллаһка шөкер.
– Иң аяусыз, кырыс тәнкыйтьчең кем?
– Дөресен генә әйткәндә, кырыс тәнкыйть ишеткәнем булмады моңарчы. Әллә жәллиләр шунда... Гадәттә, киңәш бирәләр.
– Тормыштагы иң зур кыйммәтләр?
– Гаилә, сәламәтлек һәм тугрылык.
– Сине нәрсә илһамландыра һәм көч бирә?
– Музыка, каһвә, сәяхәтләр, үзенчәлекле шәхесләр белән аралашу. Илһам булмаганда, мине әйбәт кенә итеп сүгеп алу да ярап куя.
– Әдәбиятны «массачыл» һәм «җитди» төрләргә бүләсеңме?
– Әйе, бүлеп карыйм. Мондый бүленеш бөтен өлкәләрдә дә чагыла. Хәзер яшьләр арасында «җитди» (классик) әдәбият, музыка, сәнгатькә омтылу мейнстримга әйләнеп бара, әлбәттә. Тик, аңа карап кына, бу күренеш юкка чыгар, дип уйламыйм.
– Сине әдәбиятта иң тетрәндергән герой кем?
– Родион Раскольников.
– Әдәбият тәрбия чарасы булырга тиешме?
– Бүгенге югары технологияләр, Интернет заманында бу, бәлки, көлке яңгырыйдыр. Тик әдәбияттан тәрбия вазыйфасын беркем дә төшерми. Ул булырга тиеш. Әмма бүген әдәби әсәрләрдә тәрбияви моментларны нотык уку рәвешендә түгел, ә вакыйгалар, сюжет аша бирү сорала.
Добавить комментарий